Ontstaan van de christelijke kerk

De bovenstaande uitspraak is van de Romeinse filosoof en redenaar Cicero (106 v. Chr.-43 v. Chr.). Hij was er van overtuigd dat met het verdwijnen van het Godsbesef de samenleving hier grote negatieve gevolgen van zal ondervinden. Een ik-gerichte of ego-cultuur -los van God- zal de samenleving (hoe hoog ontwikkeld ook) ten val brengen. Er zijn meer filosofen geweest die er zo over dachten, hoewel ze van kerk of christendom niets moesten hebben. Vaak is het ook nog niet zozeer de gedachte aan God, maar meer de mensen in de kerk, die mensen buiten de kerk in de weg staan. Negatieve ervaringen die in de kerk zijn opgedaan, kunnen nog lange tijd nawerking hebben. Sommigen gaan zo ver, dat ze het fenomeen godsdienst de schuld van veel ellende, ruzie en geweld in de wereld geven. Naar hun mening zou alle godsdienst beter opgeheven kunnen worden. Die negatieve ervaringen met mensen in de kerk of die kwaadaardige zaken die gepleegd zijn (of worden) in naam van 'religie' zijn diep te betreuren. Toch is de stelling gerechtvaardigd dat een wereld waarin het christendom geen intrede had gedaan, er heel anders (minder gunstig) zou hebben uitgezien. Maar ook wie met enige welwillendheid het verloop van de kerkgeschiedenis tot zich neemt kan in verwarring raken. Zoveel meningen en richtingen. Het is belangrijk dat we Gods Woord als criterium nemen. Is het daarmee in strijd, dan moet het worden afgewezen. Stemt het daarmee overeen, dan mogen we het omarmen. Tegelijkertijd werkt God dwars door al het (zondig) menselijk handelen heen. De Bijbel laat dit duidelijk zien. 

Het begin van de christelijke kerk ligt in de stad Jeruzalem. Het bevel van Christus tot Zijn discipelen was: In Zijn Naam te prediken: bekering en vergeving van zonden onder alle volken, beginnende van Jeruzalem (Lukas 24: 47).  J.C. Ryle (1816-1900) schrijft bij deze tekst: "Bekering en vergeving van zonden zijn de eerste dingen die onder de aandacht van iedere man, vrouw en kind door de hele wereld gebracht moeten worden. Allen behoort de noodzakelijkheid van de bekering aangezegd te worden. Want allen zijn wij van nature diep bedorven. Zonder berouw en bekering kan niemand het koninkrijk Gods ingaan." (..) "Bekering en vergeving van zonden zijn onafscheidelijk aan elkaar verbonden. Niet dat onze bekering de vergeving kan kopen. Vergeving is een vrije gift van God. Maar toch is het waar, dat een onbekeerd mens geen vergeving heeft. Hij die een waar christen wenst te zijn, moet bij ervaring bekend zijn met bekering en vergeving van zonden." (..) "Tot een zuivere kerk behoren de prediking van het evangelie en de bediening van de sacramenten, maar zijn wij bekeerd? Zijn wij gerechtvaardigd? Zo niet, zijn wij dood voor God." Dit betekent dus een diep ingrijpende boodschap: het vonnis over ons eigen vleselijk bestaan. Maar in die weg kan het evangelie ook alleen maar worden een zeer blijde boodschap, voor wie hieronder leert buigen, met belijdenis van zonden (Lees Psalm 51).

In eerste instantie werd de boodschap van het evangelie verspreid via het netwerk van de synagogen en was vooral gericht op de joden. Dit bleef niet zonder vrucht, maar de meesten van hen weigerden toch de Heere Jezus als de beloofde Messias en vervulling van het Oude Testament te erkennen. Er was zelfs sprake van bittere vijandschap. De boodschap tastte hen aan in hun eigengerechtigheid. Hierna werd er een deur geopend naar de heidenen. Maar ook hier stuitte de boodschap op weerstand en allerlei bezwaren. Hier was het vooral de ongerechtigheid waarom zij de waarheid niet wilden aanvaarden, hoewel in de gewetens soms diep overtuigd. (Lees Handelingen 24). De hellenistische samenleving bood brood en spelen, maar kon daarmee de geestelijke leegte niet vervullen.[*] De afgodendienst was als een doorzichtige vorm van bedrog openbaar gekomen.[*] Filosofen zochten naar een verklaring achter de zichtbare werkelijkheid, maar kwamen er onderling ook niet uit. Het aantal wijsgerige stelsels bleef toenemen. Sommigen werden sceptisch: "Wat is waarheid?" De mensen zochten naar iets unieks. Dit bood het evangelie! Het evangelie dat spreekt van Gods soevereine gerechtigheid, maar tegelijkertijd ook van ondoorgrondelijke barmhartigheid. Alleen door en in Christus. 

Het christendom nam steeds sneller toe in omvang, maar het was niet alles koren wat opkwam.  Er was sprake van misverstaan of vermenging met heidense denkbeelden. De kern van het evangelie vonden sommigen te eenvoudig of onderdelen daarvan niet geloofwaardig. Bijvoorbeeld de opstanding van Christus uit de dood.[*] Ook externe bestrijding viel de christelijke kerk ten deel. Om niet te spreken van het bruut geweld, was het verkeerd voorstellen van het geloof of een onjuiste tegenstelling maken tussen geloof en wetenschap hierbij nogal eens het middel. Toch hebben al deze bestrijdingen juist weer voor groei van de kerk en vaststelling van de geloofsleer geleid. Tenslotte heeft ook binnen de kerk heerszucht, gebrek aan onderlinge liefde of verwaarlozing van de roeping een 'stad op een berg' te zijn, de nodige schade berokkend. Ten tijde van Constantijn de Grote (ca. 273-337) werd het christendom tot staatsgodsdienst van het romeinse rijk verheven. Gedurende de middeleeuwen (500-1500) verrezen door heel Europa kerken en indrukwekkende kathedralen. Het leven was overzichtelijk en op God gericht. 

In 1477 verscheen in Delft een uitgave van de Bijbel, de z.g. 'Delftse Bijbel' in de volkstaal. Het betrof alleen het Oude Testament zonder de Psalmen. De drukkers waren Jacob Jacobsz. van der Meer en Mauricius Yemantszoon uit Middelburg. De uitvinding van de boekdrukkunst speelde een grote rol bij de snelle verspreiding van het gedachtegoed van de Reformatie.  

Reformatie

De kracht van de Reformatie in de zestiende eeuw lag in het bijeen brengen van leer en leven. De kerk beschikte over een zuivere belijdenis, maar de praktijk was ver te zoeken. De prediking was op de achtergrond geraakt. Terwijl het de Heere juist door dit middel wil zalig te maken. De waarde van de sacramenten werd overschat en hadden een mystieke lading gekregen. De kerk had haar kracht gezocht in grootsheid.[*] Aan de leer en liturgische gewoonten waren elementen toegevoegd die on-Bijbels waren. De pauselijke onfeilbaarheid, de heiligenverering, de mis, het vagevuur, de waarde die werd toegekend aan bedevaartstochten naar het heilige land[*] vormden nog maar het topje van de ijsberg. Ook kernwaarheden van het christelijk geloof waren fundamenteel aantast, zoals de leer van de erfzonde.[*]

Maarten Luther (1483-1546), de monnik die door genade God zocht, begon te gruwelen van de rooms-katholieke leer en praktijken. In zijn kritiek op de Roomse wantoestanden en de maatschappij van zijn dagen vond hij een medestander in de van geboorte Rotterdammer Desiderius Erasmus (ca. 1466-1536). Luther echter, verbrandde de pauselijke bul en brak hiermee op 10 december 1520 radicaal met het Roomse kerkinstituut. Tot dit laatste kwam Erasmus niet.[*] Voor Erasmus was het vooral een intellectuele uitdaging, voor Luther lag de oorsprong van zijn denken in een levend geloof. Hij vertaalde op de Wartburg het Nieuwe Testament in de volkstaal en gaf het volk Gods Woord in handen.[*] Ook Johannes Calvijn (1509-1564) had deze ontwikkeling doorgemaakt, alhoewel voor het oog minder opzienbarend. Hij onderzocht de Bijbel en schreef het boek: Onderwijzing in de Christelijke Godsdienst: de Institutie (1536). Naar het voorbeeld van Calvijn is nog steeds de huidige gereformeerde eredienst ingericht. In heel Europa brak de Reformatie door. Door de contrareformatie is in veel landen de roomse godsdienst overeind gebleven, denk aan Italië of grote delen van Frankrijk. Ook in de Zuidelijke Nederlanden (het huidige België) wist het roomse geloof zich te herpakken. In Engeland en Schotland is de Reformatie, evenals in ons land, krachtig doorgebroken. Toch was de positie zoals de gereformeerde kerk in ons land had gedurende de zestiende en zeventiende eeuw vrijwel uniek te noemen.

Na 1517 werden in ons land de eerste sporen van de reformatie al snel zichtbaar. Geestverwanten van Luther verspreidde hier het evangelie via het netwerk van de Augustijnenkloosters. Daarna nam de invloed van het calvinisme snel toe. Ons land kreeg een Bijbelvertaling, een Catechismus, een Psalmberijming (Datheen) en een Kerkorde. In 1561 kwam de Nederlandse Geloofsbelijdenis tot stand, geschreven door Guido de Bres (1522-1567). Belangrijk is ook het jaar 1568 toen het Convent van Wezel gehouden werd. Dit was een vergadering waarbij uit alle hoeken van ons land predikanten en ouderlingen bijeenkwamen. De eerste structuren werden gelegd voor een landelijk gereformeerd kerkverband. In 1571 kwam in Emden de eerste officiële Nationale Synode bijeen. 

"De verschrikkelijkste tirannie is die, welke de aan zich zelf overgelatende mens op zich zelf uitoefent, Alleen wie zich gewillig onderwerpt aan Gods Woord en dat niet anders tracht uit te leggen dan door middel van de Heilige Geest, alleen die...kan zich zelf regeren, omdat hij dan niet regeert, maar gehoorzaamt. Zo hebben alle hervormers het begrepen en waar zij zich tegen iemand of iets verzetten, deden zij het gedrongen door de Heilige Geest."

Friedrich Oehninger

Delft gewonnen voor het protestantisme

Wie Delft zegt, zegt Willem van Oranje, Hugo de Groot, Johannes Vermeer en Jodocus van Lodenstein. Deze namen zijn verbonden aan Delft, de stad die in 1246 de bijbehorende rechten kreeg en zich in de zeventiende eeuw op hoog economisch niveau had weten te ontwikkelen.[*] In Delft was ook belangstelling voor de leer van Luther. Ons land was echter nog in handen van de Spaanse Habsburgers en dit koningshuis bevorderde met harde hand de belangen van de rooms katholieke kerk. Aanvankelijk verbood het stadsbestuur alle openbare samenkomsten waar de Bijbel gelezen werd. Protestantse diensten moesten in het geheim gehouden worden. Een revolutionaire daad, in de ogen van het stadsbestuur, ondernam de Delftse glasschilder David Joriszn. die tijdens een roomse processieoptocht riep dat de deelnemers van deze optocht zich op een dwaalweg bevonden. David Joriszn. sloot zich later aan bij de zgn. wederdopers. Dit was een radicale stroming binnen de Reformatie. Helaas vielen deze wederdopers weer in nieuwe dwalingen, waardoor de reformatoren zich ook tegen hen gekeerd hebben in hun geschriften.[*] Op zaterdag 24 augustus 1566 voltrok zich in de Oude en Nieuwe Kerk een beeldenstorm waarbij alle altaren en beelden aan stukken werden geslagen. De deelnemers werden zwaar gestraft. Ook kwam er een einde aan de samenwerking tussen katholieke en protestantse edelen in hun gezamenlijke strijd tegen de Spaanse onderdrukkers. Filips II stuurde de hertog van Alva naar ons land om het opstandige Nederlandse volk weer onder de duim te krijgen.

Opbouw gereformeerd kerkelijk leven 

Rond 1566 waren de vervolgingen van de protestanten door de Spaanse overheid in ons land meedogenloos.[*] Toch preekten er diverse 'hagenpredikers' in de ruimtelijke omgeving van Delft. Het keerpunt kwam in 1572. In naam van Prins Willem van Oranje veroverden de watergeuzen Den Briel.[*] Steden in Holland en Zeeland kozen nu de zijde van de Prins, waaronder ook Delft in juli 1572. De gereformeerde leer kreeg nu ruimte om vrij te ademen. Op 3 augustus 1572 werd in de Nieuwe Kerk de eerste protestantse kerkdienst in het openbaar in Delft gehouden. Het gereformeerde kerkelijke leven kreeg in Delft steeds verder gestalte.[*] In de Waalse Kerk preekte de hofprediker van Willem van Oranje: Jean Taffin (1529-1602). Deze predikant wordt ook wel genoemd als voorloper van de Nadere Reformatie. Iemand die ook veel bijgedragen tijdens de beginfase van de gereformeerde kerk in Delft was Arent Corneliszn. Croese (1547-1605). In Delft was ook een boekdrukker actief genaamd: Jan Andriesz. Cloetingh (1594-1634). Deze uitgever zorgde voor de verspreiding van stichtelijke boeken van Engelse puriteinen in het Nederlands vertaald, en dogmatische verhandelingen waarin de dwalingen van de remonstranten nauwkeurig werden aangewezen. 

Omstreeks 1611 beriepen de Luthersen in combinatie met Den Haag een predikant: Daniel Fettuit uit Duitsland die de beide gemeenten diende tussen 1612-1616. Het kerkgebouw van de Luthersen bevond zich aan het Noordeinde en droeg voor de reformatie de naam: Sint-Joriskapel. In 1768 werd het kerkgebouw ingrijpend verbouwd. 

De gereformeerde kerk in de 17de eeuw

Met de Unie van Utrecht werden de Noordelijke Nederlanden [Utrecht, Gelderland, Friesland, Overijsel, Groningen, Holland en Zeeland] aaneengesloten en kreeg de gereformeerde kerk in ons land volledige ruimte. In 1581 werd de Spaanse vorst afgezworen en werd Willem van Oranje het hoofd van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Hieraan kwam echter een abrupt einde toen in 1584 de stadhouder in Delft neergeschoten werd door iemand die ingehuurd was door de Roomse Jezuïeten. Zijn naam was Balthasar Gerards. De leiding van ons land kwam toen in handen van Johan van Oldenbarneveldt, terwijl het leger aangestuurd werd door een zoon van Willem van Oranje, Prins Maurits. De oorlog woedde uiteindelijk bij vlagen door tot het jaar 1648. Tijdens het Twaalfjarig Bestand kon in de jaren 1618-1619 de beroemd geworden 'Synode van Dordrecht' gehouden worden, onder leiding van Johannes Bogerman. De gereformeerde leer, in de geest van Calvijn, werd officieel aangenomen en bekrachtigd als zijnde overeenkomend met Gods Woord. De gereformeerde belijdenis is wel genoemd de meest rijke verwoording van het christelijk geloof. In dit verband valt het te betreuren als er onder christenen een tendens waar te nemen is, waar men een stap terug wil doen en met enige afstand spreekt over deze symbolen van het christelijk geloof.

(Arnhemsche Dagblad N°. 1037) zegt: "Tegen de Rooms-Katholieke Kerkleer hebben wij zeer vele principiële bedenkingen. Maar dat doet ons ook niet de Christelijke baad vergeten, die ons desniettegenstaande met godvruchtige Roomsen verbindt." Wekt de Encycliek van de Paus onze verontwaardiging op, 't bovenstaande van antirevolutionaire (Gereformeerde) zijde te horen, smart ons zeer - en doet ons onwillekeurig vragen: "Waar gaan wij heen? O indien er al een godvruchtige onder de Roomsen mocht zijn, die door genade met een Jozef kan zeggen: "Ik vreze God", zo vertrouwen wij ten volle, dat de zodanige de Roomse leer onmogelijk zal kunnen aanhangen, noch die kerk liefhebben, aangezien de aanschouwing van zoveel afgoderij zijn ziel dagelijks een kwelling zou zijn.

Ds. L.H. Beekamp, predikant in Delft 1902-1906

De Synode van Dordrecht nam ook stelling tegen de dwalingen van de z.g. 'remonstranten'. De Remonstranten leerden de algemene verzoening, d.i. Christus is gestorven voor alle mensen. Het hangt van onze persoonlijke geloofskeuze af of we behouden worden. Hij heeft verkoren degenen waarvan hij vooraf gezien heeft dat ze zouden geloven. Hierdoor werd de soevereiniteit van God en de leer van de volledige verdorvenheid van de mens en dus onmogelijkheid om het goede te kiezen ontkend. De remonstranten leerden bovendien, dat iemand die het zaligmakend geloof deelachtig was, dit weer kon verliezen. Zij legden hun leer vast in de Remonstrantie. Als weerlegging van deze leer kwamen de Vijf artikelen tegen de Remonstranten tot stand, beter bekend als de Dordtse Leerregels.[*] Ook werden afspraken voor het gereformeerde kerkelijke leven vastgesteld (Dordtse Kerkorde). Ten slotte werd in opdracht van de Staten-Generaal begonnen met een nieuwe vertaling van de Bijbel in onze Nederlandse taal vanuit de oorspronkelijke Bijbeltalen (v.n. het Grieks en Hebreeuws). Dit resulteerde in de Statenvertaling, een vertaling die veel bijgedragen heeft aan de Nederlandse taal en cultuur. Omdat kerk en staat in de zeventiende eeuw nauw met elkaar verbonden waren, had de overheid veel invloed op de kerk. Omgekeerd probeerde de kerk overheid en samenleving ook te beïnvloeden, bijvoorbeeld op het gebied van de zondagsheiliging. Er waren echter ook veel mensen lid van de kerk omwille van de eerbaarheid of persoonlijk gewin. Verschillende predikanten begonnen daarom nadruk te leggen op de persoonlijke levenswandel en de beleving van de geloofsleer. Het was niet zo, dat dit in de beginperiode van de Reformatie niet aan de orde kwam of minder belangrijk gevonden werd. Maar toen de beleving begon te ontbreken stelden de predikanten van de Nadere Reformatie deze zaken indringend in hun preken en boeken aan de orde.

In de periode na ds. Taffin en ds. Croese stonden ds. Henricus Arnoldi van der Linden en Gideon van Sonnevelt in Delft. Hier kwam in 1625 ds. Dionysius Spranckhuysen bij. Deze Delftse predikanten waren overtuigde contraremonstranten en stonden in contact met ds. Gijbertus Voetsius. In 1626 stelde Van Sonnevelt de onchristelijke handelsgeest van twee Delftse bewindhebbers van de VOC aan de orde, waarvoor hij zich moest verantwoorden bij de regenten. Andere bekende namen die van grote betekenis voor Delft geweest zijn waren Petrus de Witte (1622-1669) en Guiljelmus Saldenus (1627-1694). 

Geboren in Delft: Jodocus van Lodenstein

Predikant en dichter Jodocus van Lodenstein werd op 6 februari 1620 in een Delfts regentengezin geboren. Zelf leidde hij later een zeer sober leven. Zijn leven stond in het teken van de heiligmaking. Een bekende regel uit zijn dichtwerken is: "Heilig mij, heilig mij! Ik moet Jesu zijn als Gij." Een ootmoedige levenswandel bracht hij in praktijk. Wanneer een slager uit Zoetermeer uit ergernis een emmer bloed over Lodenstein heen gooit draagt hij zijn dienstbode op om juist bij die slager vlees te kopen. Lodenstein klaagde over de geesteloosheid in zijn dagen maar ook over die van zichzelf: "Ik wist niet, dat mijn tere ziel, nog zoveel van dit aardse hiel." Een ander bekend vers van Lodenstein is: "t Oog omhoog! het hart naar boven, Hier beneden is het niet. 't ware leven, lieven, loven is maar, waar men Jezus ziet. Wat men hoort of ziet op aard' is ons kost'lijk hart niet waard. Wil men leven, lieven, loven: 't oog omhoog, het hart naar boven!

Remonstranten

Op de synode van 1618/1619 werd de remonstrantse leer veroordeeld. De remonstrantse predikanten werden door de voorzitter van de synode Johannes Bogerman weggezonden. Het werd de remonstranten niet verboden samen te komen maar wel waren zij voorlopig evenals de rooms-katholieken aanwezen op schuilkerken. De remonstranten bleven zich echter wel gereformeerd noemen. Zo was er in Delft tussen 1628 en 1990 een Remonstrants gereformeerde gemeente. In 1896 bouwden zij op de plek van de schuilkerk een nieuw kerkgebouw: de Génestetkerk, genoemd naar de remonstrantse dichter en dominee Petrus Augustus de Génestet (1829-1861). 

Het verval tijdens de 18de eeuw

De achttiende eeuw staat niet bijster goed bekend. Het is ook wel de eeuw van het verval genoemd. Een nieuwe godsdienstige stroming (de z.g. 'toleranten') zette zich af tegen de scherpe omschrijvingen van het geloof door het voorgeslacht. "Geneigd tot alle kwaad" moest veranderd worden in: "niemand is geheel onschuldig". Ons land was altijd een toevluchtsoord geweest voor vrije denkers als René Descartes en Baruch Spinoza. Deze filosofen deden hun invloed gelden, ook op degenen die in de kerk in het ambt stonden. Het rationalisme wilde nog slechts die dogma's aanvaarden voor zover te verklaren door het menselijk verstand. Fundamentele leerstukken zoals de Goddelijke drie-eenheid, de twee naturen van Christus e.d. werden onder kritiek gesteld. De boodschap van de kerk werd beperkt tot de algemene moraal. En degenen die tegen de geest van de achttiende eeuw verzet pleegden werden gebrandmerkt als "liefdeloze onruststokers". Maar terwijl de kerken onder de preken van de verlichte voorgangers steeg leger werden, zaten de boerenschuren en huiskamers vol met gezelschappen. Op deze gezelschappen werden preken gelezen van voorgangers uit de tijd van de Nadere Reformatie en later traden ook oefenaars op met een eenvoudige preek. Tijdens de Franse overheersing raakte de Gereformeerde Kerk haar bevoorrechte positie kwijt en na die tijd werden de structuren van de kerk tijdens de regering van koning Willem I zo aangetast, dat zij in 1834 was geraakt tot een situatie van "een samenvloeiing van Godonterende dwalingen" (Bilderdijk).[*] Vrijzinnigen gaven de toon aan en gematigde orthodoxen die de hoofdlijnen van het christelijk geloof nog wel vast hielden, keken neer op het z.g. "bevindelijk christendom." Het vrijzinnige protestantisme is voor een groot deel de motor geweest achter de toenemende onkerkelijkheid van de massa. In de kerk bleef enkel de brave burgerij over, maar de massa trok consequenties en verliet de kerk. Zo is ook het rooms-katholicisme debet geweest aan het snelle secularisatieproces, toen het doek viel en de misbruikschandalen openbaar kwamen.

Het wonder van de 19de eeuw

De beweging die nu ontstond begon in het Groningse dorp Ulrum. Daar tekende ds. H. de Cock met het grootste deel van zijn gemeente de 'Acte van Afscheiding of Wederkering'. Door heel het land ontstonden afgescheiden gemeenten.[*]  De Nederlandse overheid probeerde tevergeefs met behulp van justitie de beweging de kop in te drukken.

Kohlbruggianen

Een gezelschap van meer dan dertig Delftse Kohlbruggianen zijn onder leiding van H. van Heumen bijeen op de Binnenwatersloot nr. 16. De commissaris van de politie mr. A.G. Tegel en vier agenten van politie begeven zich naar de woning, In de kamer bevonden zich mannen en vrouwen voorzien van kerkboeken. De commissaris droeg de aanwezigen op uiteen te gaan, waaraan gehoor werd gegeven. Zes en twintig personen verlieten de woning. 

Delftse Kohlbruggianen

In Delft was er omstreeks 1830 een gezelschap dat bijeen kwam in een woonhuis aan de Binnenwatersloot. Dit gezelschap stond onder leiding van Jan van der Feyst en Hermannus van Heumen die contacten hadden met dr. H.F. Kohlbrugge. Vooral Van Heumen had regelmatig contact met Kohlbrugge door middel van brieven. Van Heumen werd op 28 maart 1799 in Arnhem geboren. In 1828 was hij onderwijzer in Delft. In 1837 kwam deze functie in gevaar in verband met zijn sympathie voor de afscheiding. Hierom werd van Heumen per 1 februari 1838 ontslagen als onderwijzer. Echter omdat geen van de sollicitanten aan zijn kwaliteiten kon voldoen werd Van Heumen gevraagd om toch voorlopig aan te blijven. Hoewel Van Heumen sympathie had voor de afscheiding sloot hij zich niet bij de afgescheiden gemeente van Delft aan. Waarschijnlijk  kwam dit vanwege zijn contacten met Kohlbrugge die uit principe tegen een afscheiding was, hoewel hem zelf het lidmaatschap van de Nederlandse Hervormde Kerk werd belet. Kohlbrugge heeft ook in Delft gepreekt, in de Waalse Kerk[*] Later zou het de bedoeling geweest zijn om in Delft een zustergemeente te stichten van de Niederländisch-reformierte Gemeinde in Elberfeld. In 1848 richtte zestien personen aan de Hervormde kerkenraad van Delft een schrijven, met daarin de mededeling, dat zij zich hadden laten overschrijven naar de Nederlandse Gereformeerde Gemeente van Elberfeld. Hieronder waren onder meer: P.A. Vielaars, P. van Wageningen, H. van Heumen, L.C. van Tol, F. Kouwenhoven, J.E. Kouwenhoven, J.M. van den Brandt, C. van den Dijkgraaff, J.J. de Kok, E.J. van Tol en A. van Dijk.

De Afscheiding in Delft

Toch kwam er ook een daadwerkelijk afgescheiden gemeente in Delft. Het begin van de afscheiden gemeente in Delft lag in 1835 toen Leendert van der Bruggen, Krijn Verheul met zijn vrouw en Frederik Urbanus (1792-1877) met zijn vrouw Janna Zwaanswijk hun lidmaatschap van de Nederlandse Hervormde Kerk opvroegen: "Wij ondergetekenden, lidmaten der ware Gereformeerde, Christelijke Kerk, verklaren bij deze vrijwillig, dat wij ons met onze onmondige kinderen op grond van onze in alles met Gods Woord overeenkomende geloofsbelijdenis, artikel 28 en 29 afscheiden van het sedert 1816 bestaande zogenaamde Hervormde Genootschap en ons verenigen met alle ware gereformeerden waar de Heere ook gelieft te vergaderen en vorderen derhalve dat de namen van ons en onze kinderen uit uw doop en lidmatenboek geschrapt worden, volgens artikel 2 van het algemeen reglement uwer secte."[*]

De Delftse afgescheidenen leefden voorlopig mee met de gemeente Schiedam waar toen ds. A. Brummelkamp stond. 

Chr. Afgescheiden Gemeente (1840-1869)

In januari 1840 werd er in Delft een afgescheiden gemeente geïnstitueerd door ds. A. Brummelkamp. Er was toen 1 ouderling en 1 diaken. De gemeente telde 20 leden. In 1841 was het aantal leden verdubbeld. Op 4 februari 1840 werd een aanvraag gedaan te mogen vergaderen in het huis van A. A. de Lint, aan de Voldersgracht. Nadat de gemeente hiertoe verlof had gekregen werd dit de voorlopige plaats van samenkomst. Op 21 februari 1842 bestond de kerkenraad uit:  P. Zonne, ouderling en J. van der Feijst en A.J. Verbeek diakenen. Op 22 september 1842 waren er twee ouderlingen en drie diakenen. De ledenlijst bevatte 52 personen. Op 9 november 1942 kreeg de gemeente officieel erkenning van de overheid: "Door Z.M. is bij besluit van den 9 Nov. no. 57 vergund het bestaan te Delft van een Christelijke Afgescheidene Gemeente." 

De eerste voorganger van de gemeente werd de linnenwever J. van Oel, die in 1847 als oefenaar preekbevoegdheid had gekregen. In 1857 vertrok hij naar Naaldwijk. De gemeente was ondertussen verder gegroeid. Wel bleek spoedig dat ook de afgescheiden gemeente van Delft zich buiten het paradijs bevond. Na voorganger Van Oel kwam een eerste predikant in de persoon van ds. H.A. de Vos. In de notulen werd hij in een discussie door een van de ouderlingen getypeerd als 'een voorwerpelijk man'. Na hem werd de gemeente gediend door ds. L. Tobi, die in tegenstelling tot zijn voorganger getypeerd werd als 'een onderwerpelijk man.' Een ouderling die bezwaren had sprak over 'een onhandig gebruik van de onmacht van de mens en de uitverkiezing in Gods Woord waardoor voor ontwaakte zielen struikelblokken in de weg gelegd werden.' Na korte tijd vertrok ds. Tobi en werd zijn opvolger ds. L. van der Valk. Deze predikant zette een stempel op het Delftse kerkelijke leven. Hij werd geboren op 8 oktober 1838 in Vlaardingen terwijl zijn ambtelijke loopbaan begon in 1864 in Rotterdam. In 1869 kwam hij naar Delft, het jaar waarin de christelijke afgescheiden gemeenten zich verenigden met de gereformeerde kerken onder het Kruis tot de Christelijke Gereformeerde Kerk. 

Chr. Geref. Kerk (1869-1892)

Ds. Van der Valk wist de z.g. voorwerpelijke (ds. H.A. de Vos) en onderwerpelijke richting (ds. L. Tobi) met elkaar te verbinden. De Christelijke Gereformeerde Kerk breidde zich onder zijn bediening in de periode 1869-1892 aanzienlijk uit. Op 19 Juni 1882 werd de eerste steen gelegd voor een nieuwe kerk aan de Vlamingstraat. Rond 1892 telde de gemeente ongeveer 1200 leden. Het kerkgebouw werd aan het begin van de twintigste eeuw nog eens stevig verbouwd. 

Toen ds. L. van der Valk, destijds Chr. Geref. predikant te Delft, in 1877 langs de Boompjes in Rotterdam liep, werd hij aangesproken door een heer, die zich bekend maakte als President Krüger, uit Transvaal. De president was met de "Batavier" gearriveerd en liep nu recht af op de man met de hoge hoed: "Bent u dominee, mijnheer?" "Jawel, mijnheer." "Ik zou zo graag eens kennismaken met de Christelijk Gereformeerde Kerk. Kunt u mij ook de weg wijzen?" "Zeker", antwoordde ds. van der Valk. "Ik ben zelf predikant bij die kerk en ik ben juist op weg naar een Zendingsvergadering vanwege die kerk. Mag ik de eer hebben, u uit te nodigen die vergadering bij te wonen?" President Krüger ging toen direct mee, woonde bedoelde vergadering bij en heeft daarna gedurende 14 dagen gelogeerd bij ds. van der Valk te Delft. Toen in 1888 Krüger opnieuw ons land bezocht, was zijn eerste gang naar de man die hij in 1877 hier  ontmoet had, nl. ds. van der Valk. Nog later, toen President Krüger als balling in ons land verbleef en ook enige tijd aan de Oude Scheveningseweg bij Den Haag woonde, kerkte hij regelmatig in Scheveningen en was daar dan onder het gehoor van ds. van der Valk met wien hij nauw bevriend was geworden. Een herinnering van heel andere aard, is uit Kampen. Daar werd ter ere van de President een diner aangericht, waarbij Prof. Noordtzij als tafelvoorzitter fungeerde. Toen deze met gebed wilde gaan aanvangen, maakt Krüger ernstige bezwaren, wijl hier zovele dames aan tafel zaten zonder deksel op het hoofd. Zó mocht men niet in het gebed gaan, vond hij. En op advies van Prof. Noordtzij hebben de dames zich toen tijdens het gebed met het servet gedekt. Zo was aan het gebruik, dat in de omgeving van de President altijd gevolgd was, voldaan. De maaltijd kon beginnen.

Vrije (Chr.) Gereformeerde Gemeente 

In mei 1884 onttrokken zich een negental leden aan de Chr. Geref. Kerk - waaronder B.C. Fliehe en diens echtgenote, B. Frankamp en echtgenote, Abraham Klinkhamer en diens echtgenote Geertruida Jacoba van Willigenburg, J.C. Addink, A. Sprenger en mejuffrouw C.S. Fliehe - en stichtten een Vrije Christelijke Gereformeerde Gemeente.[*] De groep bracht een beroep uit op ds. A. Verheij uit Woerden die het beroep aannam. Ds. Verheij was eerder werkzaam geweest in Dordrecht, Katwijk aan Zee, Barendrecht en Woerden, maar was een jaar voor het beroep naar Delft buiten het verband van de Christelijke Gereformeerde Kerk geraakt. Naar zijn mening was het al veel eerder misgegaan in de Christelijke Gereformeerde Kerk. In de eerste jaren na de afscheiding van 1834 had de kerk uit haar beginselen geleefd, maar de tijd van de eerste liefde was snel bekoeld. Zijn gedachten hierover vatte hij samen in een brochure: 'De Christelijke Gereformeerde Kerk, verkocht, overgeleverd en begraven.'[*] 

Nederduits Gereformeerde Kerk 

Op 12 juni 1887 werd er in Delft een Nederduits Gereformeerde Kerk geïnstitueerd en tevens ambtsdragers bevestigd door dr. A. Kuyper. De dienst vond plaats in de concertzaal van de Stadsdoelen. Op 12 mei 1888 werd begonnen met de bouw van een kerk aan het Achterom. In december 1888 was dit gebouw gereed en werd nadien nog verschillende keren uitgebreid. Bij de bouw had men reeds rekening gehouden met een eventuele vereniging met de Christelijke Gereformeerde Kerk. Vandaar dat men niet te dicht in de buurt van de Vlamingstraat wilde bouwen. Op 30 mei 1889 nam ds. C.W.J. van Lummel het beroep naar de gemeente aan. 

Gereformeerde Kerk A en B 

In 1892 vond op landelijk niveau een vereniging plaats met de Nederduits Gereformeerde Kerk (Kuyper) waardoor de Gereformeerde Kerken ontstonden. Op plaatselijk niveau leefde men vaak nog gescheiden als A en B kerken verder, zo ook in Delft. 

Op 16 april 1893 nam ds. A.H. Gezelle Meerburg (1845-1905) de plaats van ds. Van der Valk in.[*] Hij was een zoon van George Gezelle Meerburg, één van de z.g. 'Vaders der Afscheiding'. 

Gereformeerde Kerk Delft 

Op 25 november 1897 werd de Christelijke Gereformeerde Kerk met de Nederduits Gereformeerde Kerk (tussen 1892 en 1897 aangeduid als kerk A en B verenigd onder de naam van Gereformeerde Kerk. Het kerkgebouw aan het Achterom (uit de doleantie) kreeg nu de naam Zuiderkerk[*], de kerk aan de Vlamingstraat (uit de afscheiding) kreeg de naam Oosterkerk[*]. Door verdere groei van de Gereformeerde Kerk Delft kwam er nog een derde gebouw bij aan de Hugo de Grootstraat: De Westerkerk.[*] Deze ruime kerk werd op 13 november 1924 in gebruik genomen door ds. K. Schilder die tijdens deze gelegenheid de woorden sprak: "Indien u zich niet bekeert, dan zal geen steen van deze kerk op de andere gelaten worden!" Schilder had op 4 oktober 1922 zijn intrede gedaan als predikant in Delft. In 1925 vertrok hij naar Oegstgeest. De Westerkerk waarin Schilder de boven aangehaalde woorden uitsprak werd in 1981 gesloopt.

K. Schilder in Delft (1922-1925)

Evenals in zijn eerdere gemeenten kwam ds. K. Schilder in Delft in botsing met de z.g. 'bevindelijke richting'. Schilder legde alle nadruk op de gevaren die hij zag: een 'dopers christendom' dat niet maatschappij betrokken is en ook niet bereid om concessies te doen. Naar zijn mening stelden de bevindelijken hun eigen ervaringen boven de Schrift en men blijft hangen in vrome wensen. Schilder stelde de eis tot bekering op de voorgrond en verheerlijkte de objectieve waarheidsnorm van Schrift en belijdenis. Hiermee scheen hij voorbij te gaan aan werk van de Heilige Geest die in al de waarheid leidt maar nooit los van de Schrift.  

Klaas Schilder werd gevormd door zijn jeugd in Kampen waar hij op 19 december 1890 in een eenvoudig gezin - zijn vader was sigarenmaker - geboren werd. Hij kon goed leren, maar voorlopig was er geen geld om daar gebruik van te maken. Gedoopt in de Nederlandse Hervormde Kerk ging het gezin kort hierna over naar de Gereformeerde Kerken. Deze kerk wist zijn hart en ziel te winnen. In Kampen maakte hij kennis met  de oude ds. J. Bavinck en ook met ds. G. Wisse die in Kampen stond tussen 1902-1912. Met steun van buitenaf kon Klaas Schilder toch naar het Gymnasium als voorbereiding voor de Theologische School waar hij van 1909-1914 studeerde. Tijdens deze periode maakte hij een diepe geloofscrisis door. Behalve theologie las hij alles wat los en vast zat over en van filosofen die het christelijk geloof ondermijnden. Dit zette aanvankelijk heel zijn geloofsovertuiging op losse schroeven, maar uiteindelijk viel hij onvoorwaardelijk voor God en Diens openbaring. In Gods Woord en de gereformeerde belijdenis zocht hij voortaan zijn kracht. Bij deze zoektocht heeft hij veel aan zijn eigen predikant ds. G. Wisse te danken gehad bij wie hij ook de belijdeniscatechisatie volgde. Schilder is Wisse altijd erkentelijk geweest, maar toen Wisse in 1920 de overstap maakte naar de Christelijke Gereformeerde Kerk liet hij protest horen. Schilder hamerde op kerkelijke eenheid van alle gereformeerden en overgaan naar de (voortgezette) Christelijke Gereformeerde Kerk bestempelde hij als 'zonde' omdat hierdoor de kerkelijke verdeeldheid in stand gehouden werd. De Christelijke Gereformeerde Kerk van na 1892 zag hij als een 'scheurkerk'. Later zou Schilder zelf buiten de Gereformeerde Kerken geraken toen hij in 1944 als hoogleraar door de synode werd afgezet. Hij werd als zodanig de geestelijke vader van de Gereformeerde Kerken Vrijgemaakt.

Delft, 23 november 1899

Hadden we ook hier reeds lang als broeders en zusters, leden der Christelijke Gereformeerde Kerk, des zondags onze geregelde samenkomsten, en had men ook hier reeds van 1892 af bewezen, dat niet allen wensten te volgen in het voetspoor van hen, die 't werk der scheiding verloochend en der vaderen arbeid met daden veroordeeld hebben, eerst gisterenavond genoten we het voorrecht onder leiding van Ds. J. Wisse Czn, in overleg met de classis tot een kerkelijke gemeente geconstitueerd te worden. We verblijden ons, niet slechts als leden, maar nu ook als gemeente weder deel uit te maken van de Chr. Geref. Kerk in Nederland, die we lief hebben, en in wier lief en leed we wensen te delen om der waarheid wil.

Bewust van onze kleinheid, zijn we desniettemin vol vertrouwen, dat de Heere het werk Zijner handen niet zal laten varen. Met al onze belangen bevelen we ons in de liefde en in de voorbede van al onze broeders en zusters, gelijk ook wij door de genade Gods anderen wensen te gedenken. Voor al de arbeid, onder ons verricht, betuigen we onze leraren en de studenten onzer Theol. School onze hartelijke dank, met de bede, dat de Heere veler hart neige om bij de voortgang ons te dienen en te helpen.

Vooral de kerkenraad der gemeente 's-Gravenhage, die zoveel al voor ons deed, zijn we onze bijzondere dank schuldig. Met de innige bede, dat de Christelijke Gereformeerde Kerk, in 't bijzonder ook de kweekschool haar toekomstige dienaren tot een uitgebreide zegen worde, en dat ook in onze stad nog vele blinden en afgedwaalde en mogen wederkeren tot de aloude en welbeproefde paden

De kerkenraad der Chr. Geref. Gem. te Delft. 

Namens dien:

G. SILJE, Voorzitter.

W. MULDER, Scriba.

Voortzetting Chr. Geref. Kerk in Delft 

Het feit dat de Chr. Geref. Kerk van Delft opgegaan was in het verband van de Gereformeerde Kerken leidde er toe dat opnieuw een kleine groep zich afscheidde. Tevergeefs had de groep de kerkenraad bewogen om resoluut nee te zeggen tegen de vereniging met de dolerenden. Maar de kerkenraad ging er niet in mee. De gevaren van de bedenkelijke theorie van de veronderstelde wedergeboorte zag men wel in, maar er was toch een gezamenlijke instemming met de gereformeerde belijdenis? Meer moest men niet vragen! Bovendien waren er nog genoeg mogelijkheden tot protest. Via de kerkelijke weg van classis tot synode zou eventueel een compromis oplossing  bereikt kunnen worden. De groep legde zich er echter niet bij neer en zocht contact met ds. J. Wisse Czn., predikant van de voortgezette Chr. Geref. Kerk van Den Haag. Bij dit initiatief waren onder meer betrokken: Anthonie van de Water, Catharina Zoutendijk, Gerrit de Jong,  Maria Catharina Lindenburg, Willem Mulder, Pieter Jacobus de Haan, Willem Hendrik Mangert, Arie van den Berg, Jan Smit en Cornelis Bezemer. Vanaf 1895 werden er weer diensten in Delft gehouden op wisselende locaties. De broeders G. Silje en W. Mulder werden gekozen als resp. ouderling en diaken. In november 1899 werd de gemeente officieel geïnstitueerd door ds. J. Wisse Czn. 

Na enige jaren kreeg de kleine gemeente in 1902 een eigen predikant in de persoon van ds. L.H. Beekamp, een zwager van ds. P.J.M. de Bruin. De ouders van ds. Beekamp behoorden na 1892 nog tot de Gereformeerde Kerken. Zijn vader was daar ouderling in Apeldoorn. Zijn moeder sympathiseerde echter met de Christelijke Gereformeerde Kerk en bezocht in deze periode een kerkdienst in Teuge waarin toen de nog jonge ds. P.J.M. de Bruin voorging. Hierop werd haar man in kwaad daglicht gesteld en ook vanwege het feit "dat hij De Wekker las." Het gevolg was dat Beekamp uit de kerkenraad werd gestoten. De familie Beekamp sloot zich nu aan bij de Christelijke Gereformeerde Kerk. Een dochter trouwde met ds. De Bruin en hun zoon werd aanvaard als student aan de Theologische School. Ds. Beekamp werd bekend vanwege enkele vragenboekjes die hij schreef over de geschiedenis van de Christelijke Gereformeerde Kerk en de geloofsleer. De Synode van 1922 nam het besluit, over te gaan tot de uitgave van een nieuw vraagboekje. Vanuit de particuliere synoden waren instructies ingekomen om een nieuw vragenboekje op te stellen of een algemene regeling aangaande de te gebruiken vragenboekjes voor de catechisaties. In de toelichtingen op die instructies werd gezegd "dat er in onze tijd veel vraagboekjes werden gevonden, die in schoner kleed zijn gekleed, dan het algemeen gebruikte van Hellenbroek. Echter in de keuze van die boekjes past voorzichtigheid, daar de inhoud dikwijls in strijd is met onze belijdenis." De provinciale synoden vroegen een boek "in meer bevattelijke zin dan Hellenbroek, maar dat vasthield aan de oude waarheid." Maar vooral de neocalvinistische leer maakte een eigen leerboek, een boekje dat de christelijke gereformeerde verbondsleer breder uiteenzette, noodzakelijk. In praktijk bleek het een lastige klus om een dergelijk nieuw vragenboekje samen te stellen, want pas in 1928 leverden een tweetal predikanten op persoonlijke titel een eigen concept in. Dit waren ds. Beekamp en ds. Jongeleen. De inhoud van deze boekjes werd door de synode goedgekeurd waardoor de kerk had te beschikken over het vraagboekje van ds. Jongeleen, van ds. Beekamp, terwijl ook nog andere vraagboeken werden gebruikt, waaronder ook dat van ds. Hellenbroek.[*] 

Kerkelijke ineensmelting

Het wil met de ineensmelting in de "Gereformeerde Kerken" nog niet best vlotten. Ds. Littooy, uit Middelburg, leverde een woordje kritiek op de ineensmeltingsacte van Amsterdam, en uitte daarbij de vraag, wie van beide partijen het meest had toegegeven. Die "koele windvlaag uit het zuiden" was de Gelderse Kerkbode, het Holl. Kerkblad en andere bladen weinig naar de zin. Over Leeuwarden heeft men wat al te vroeg gejuicht. Er kwamen zoveel bezwaren uit Kerk A, dat men de zaak drie maanden heeft uitgesteld. Dan hoopt men met een nieuwe acte het werk te beproeven. Met Delft ging het beter. Delft zegt "Holl. Kerkblad", hield de eer van Zuid-Holland op. In den Haag zijn er al heel wat vergaderingen en biduren voor gehouden, en nog kwam men tot geen resultaat. Toch is de levering van wat in 1892 verkocht werd niet te ontgaan. Laten de broeders en zusters in Kerk A dit maar goed begrijpen. Tegenspartelen helpt niet. Langzaam maar zeker wordt men gedwongen, om geheel op te gaan in de leer en in 't kerkbegrip van de mannen van 1886. Immers, al leraart men persoonlijk zelf de dwalingen niet van anderen, als men kerkelijk verenigd is, geldt niet meer de vraag persoonlijk: "wat leert gij?" maar wat leert uw Kerk? Evenzo is het met de vervolging van de Christelijke Gereformeerden. Dit is het werk van de "Gereformeerde Kerken", en wie tot haar behoort is mede verantwoordelijk voor die vervolging. Veler ogen gaan hiervoor open, en daarom verwondert het ons niet, dat men zoveel bezwaar maakt om de laatste zet op het kerkelijk schaakbord te doen. En dan de vrucht der ineensmelting? Vraag dat eens in Amsterdam, in Delft en elders. O, hoe zucht men onder die eigengemaakte en valse eenheid. Moge de Heere nog velen verlossen uit deze dienstbaarheid. 

J. Wisse (1893)

In 1903 ging de gemeente over tot aankoop van een stuk grond aan de Nieuwe Langendijk waarop een kerk gebouwd werd. Op 4 februari 1905 was de kerk gereed. In 1906 vertrok ds. Beekamp en verrichtte Lerend ouderling G. Molenaar ambtelijk werk in de gemeente, een zeer gewaardeerde kracht, hoewel hij nooit een academische opleiding had genoten. "God heeft mij, onderwijs gegeven in drie dingen waarin ik nooit uitgeleerd raak: ellende, verlossing en dankbaarheid" zei hij later. Over zijn bekering zei hij: "Op 16-jarige leeftijd, heeft de Heere Zijn hemels licht in mijn ziel doen schijnen en in dat licht mij doen zien mijn zonden, schuld en straf. In dat licht werd gezien een heilig God boven mij, de dood een schrede achter mij, en een eeuwige afgrond vóór mij. Maar ook Jezus Christus als Middelaar Gods en der mensen, die mijn enige troost werd in leven en sterven." Later is Molenaar toch als predikant bevestigd. In 1944 is hij overleden. Ds. J.C. Maris leidde diens begrafenis en zei toen onder meer: "Met Augustinus en de Hervormers, Luther en Calvijn, was het voor hem boven allen twijfel verheven, dat Paulus in Romeinen 7 klaagt over zich zelf. En ook, dat hij hier de tolk is van alle ware gelovigen, niet slechts zoals ze treuren over hun "eertijds" doch juist zoals zij de verlossing in Christus Jezus zijn deelachtig geworden." De innerlijke strijd, waarover Paulus schreef woedde vanaf toen ook in het binnenste van Molenaar:" Wat ik wil, dat doe ik niet; wat ik waarlijk begeer overeenkomstig de wil des Heeren, het gelukt mij niet, om het in mijn doen te tonen. Maar wàt ik doe, dat haat ik dan ook, omdat het indruist tegen de geestelijke eisen van de Wet mijns Gods, waarvan mijn nieuwe levensbeginsel zo van harte getuigt, dat zij goed is. Zo is mijn eigen doen mij vreemd, een raadsel. Naar de nieuwe mens gesproken, doe ik het eigenlijk niet meer, maar het is de zonde, die in mij woont. Maar tegelijkertijd blijft dat toch mijn zonde en moet ik belijden, dat in mij, dat is in mijn natuurlijk bestaan, geen goed woont. Door genade is wel het willen bij mij, maar diezelfde genade brengt mij telkens weer en telkens meer tot de erkentenis, dat het doen van het goede van mij niet komt."[*] Helaas was niet iedereen ingenomen met de komst van lerend ouderling Molenaar. Er was sprake van een onrustige periode in de gemeente. De zaak kreeg zelfs behandeling op de classis. Volgens ds. Maris "heeft het br. Molenaar in zijn ambtelijke loopbaan aan miskenning en tegenwerking niet ontbroken. Maar God gaf hem een geopende deur. Eerst als evangelist, daarna als oefenaar en eindelijk als dienaar des Goddelijke Woords heeft ds. Molenaar veel, overvloedig mogen arbeiden." Ds. D. Driessen, predikant van de Christelijke Gereformeerde Kerk van Rotterdam zei over Molenaar: "Hij was als een oude eik, tegen wie we met eerbied opzagen".[*] In 1907 vertrok lerend ouderling Molenaar naar Maassluis

Chr. Geref. Kerk Delft 1909-1934

Op 6 maart 1910 werd ds. C. W. E. Ploos van Amstel in de Oosterkerk (Gereformeerde Kerk) als predikant bevestigd. De kleine christelijke gereformeerde kerk had het moeilijk. Toch werd het beroepingswerk weer ter hand genomen. Zo werden beroepen uitgebracht op ds. M. Koomans, ds. W.F. v.d. Kodde, ds. J. van der Vegt, en ds. P. de Groot. Uiteindelijk werd in 1909 een beroep op ds. A. Jansens uit Hoogeveen door deze predikant aangenomen. Jansens bleef 1 jaar in Delft en vertrok toen naar Aalten. Van hier verliet hij op 29 november 1914 de Christelijke Gereformeerde Kerk om in de Gereformeerde Kerken beroepbaar te worden verklaard. Ds. J. Wisse Czn. reageerde op diens vertrek in De Wekker als volgt: "We herinneren ons nog als de dag van gisteren hoe de man is gekomen aan de Theologische School, waar hij zijn opleiding ontving en hoe zijn openbaring was tegenover de Gereformeerde Kerken met al de aankleve van dien, - hoe hij oordeelde over de combinatie van 1892 en over geheel de beweging der Doleantie - hoe hij oordeelde over de stellingen, door dr. A. Kuyper, sr. c. s, verspreid, en met welk een eerbied en onverdeelde hoogachting hij altijd zijn volle vertrouwen openbaarde in wijlen ds. van Lingen, zíjn eerste leermeester. Ook hoe de man zijn kerkelijke overtuiging uitsprak bij zijn eindexamen, waar hij gereed stond de evangeliebediening in de Christelijke Geref. kerk te aanvaarden." Nu is ds. Jansens plotseling de mening toegedaan: "dat de zogenaamde dogmatische en kerkelijke geschilpunten slechts in schijn bestaan en tot nihil kunnen worden teruggebracht." (..) "De Christelijke Gereformeerde kerk is in oorsprong, in leer, in doel en in openbaring grotelijks onderscheiden van de Gereformeerde kerken. Dat dit verschil door ds. Jansens ontkend wordt, is iets, waar niet tegen te redeneren valt. Als iemand zwart wit en wit zwart wil noemen, dan zeggen we eenvoudig: ga uw gang; wij zullen er het zwijgen toe doen.(..) [*] 

In 1912 kreeg de Delftse gemeente een nieuwe predikant in de persoon van ds. J. Bos.Deze bleef tot 1923. Hierna was de gemeente lange tijd vacant tot 1934.  

Hervormd-gereformeerden 

Behalve de stroming vanuit afscheiding en doleantie is er in Delft altijd een hervormd-gereformeerde stroming aanwezig gebleven. Toch zijn er tijden geweest waarin het moeilijk was om zich te handhaven ten opzichte van de confessionele, ethische of vrijzinnige richting. In 1906 werd landelijk de Gereformeerde Bond in de Nederlandse Hervormde Kerk opgericht. 

Teunis Lekkerkerker werd op 28 februari 1872 geboren. Hij studeerde aan de Rijksuniversiteit in Leiden. Op 6 november 1921 kwam hij vanuit IJsselmuiden over als predikant in Delft, zijn zevende gemeente. Hier bleef hij tot zijn emeritaat in 1944. Tot 1946 bleef hij nog hulpprediker. In 1958 overleed ds. Lekkerkerker en werd in Delft begraven.

In februari 1925 werd ds. H.A. Leenmansdoor zijn vader ds. C.J. Leenmans als predikant van de hervormde gemeente van Delft bevestigd met een preek uit Mattheus 14: 16 "Geeft gij hun te eten." Ds. Leenmans verbond zich aan de gemeente met een preek uit Lukas 5: 10 "Vreest niet, van nu af zult gij mensen vangen." 

In de Delftse hervormde gemeente ontstonden in de eerste decennia van de twintigste eeuw moeilijkheden binnen het kiescollege met betrekking op het beroepen van predikanten. Een zekere richtingenstrijd speelde hier een rol. In 1919 kwam vanuit Ede ds. P. Zandt naar de Delftse hervormde gemeente over, wat een aanzienlijke versterking betekende voor de z.g. 'bevindelijke richting'.

Op 6 november 1921 kwam er nog een geestverwant van ds. Zandt naar Delft in de persoon van ds. T. Lekkerkerker. Ds. Lekkerkerker deed intrede met een preek over 1 Petrus 1: 9. De drie predikanten hadden een duidelijk gereformeerd profiel. Hun invloed is in Delft nog lang merkbaar gebleven. In 1925 werd ds. P. Zandt gekozen in de Tweede Kamer voor de Staatkundig Gereformeerde Partij. Hierdoor kwam een einde aan zijn ambtelijke bediening in Delft. Ds. Zandt bleef echter wel in Delft wonen en was ook voor de partij werkzaam in de Provinciale Staten van Zuid-Holland en de gemeenteraad van Delft.

Vrij-Gereformeerde Evangelisatie

Aan het begin van de twintigste eeuw was het verschijnsel 'zaaltjes' veelvoorkomend. Zo waren er destijds in Rotterdam vele zaaltjes rondom een bepaalde voorganger (denk aan Pleun Klein) of waar verschillende sprekers werden uitgenodigd. Ook in Delft kwam dit voor (bijvoorbeeld ds. D. Rustige). Rond de jaren twintig was er in Delft een Vrij-Geref. Evangelisatie waar verschillende sprekers optraden vanuit de (Oud) Gereformeerde Gemeenten. Door de negatieve ervaringen die waren opgedaan binnen kerkverbanden (Nederlands Hervormde Kerk, de verwarring onder de afgescheidenen) nam het individualisme toe. Men wilde zich niet meer binden aan een bepaald kerkverband. Onder leiding van ds. G.H. Kersten kwamen veel van deze groeperingen die zich afzijdig hadden gehouden later in een meer kerkelijk vaarwater, d.w.z. naar orde en regel volgens de Dordtse Kerkorde. Het kerkverband van de Gereformeerde Gemeenten ontstond in 1907. In Delft kwam het in 1954 tot instituering van een gemeente behoren tot dit kerkverband.  

Vervolg Vrije Gereformeerde Gemeente 

De Vrije Gereformeerde Gemeente die zich ook wel openbaarde onder de naam van Christelijk, Nederlands of Oud Gereformeerde Gemeente, kreeg in 1924 een nieuwe predikant in de persoon van ds. Th. Korperaal. In 1927 nam ds. Korporaal een beroep aan naar de 'Brusselse Zendingsgemeente' in Gent. Hij nam afscheid van zijn gemeente met een preek naar aanleiding van 1 Petrus 5: 10 en 11.  

In 1927 kreeg de gemeente een nieuwe predikant in de persoon van K.P. de Groot. Deze bleef de gemeente in haar verdere bestaan trouw. 

Paauweanen in Delft 

Ds. J.P. Paauwe had door heel het land aanhangers die ook wel aangeduid werden als: de Paauweanen. Sommigen waren zo aan zijn prediking verknocht dat zij buiten ds. Paauwe geen andere voorgangers dulden. Na zijn dood werd er gezongen: "Niet één profeet is ons tot troost gebleven; Geen sterv'ling weet, hoe lang dit duren zal." Men kwam men bijeen in gezelschappen en daar werden preken van ds. Paauwe gelezen. Anderen bleven voortaan thuis met hun gezin en kwamen nooit meer in de kerk. 

"Door de week kwamen de paauweanen wel bij elkaar. Op maandagavond trokken we naar de Nieuwe Plantage in Delft, naar een mooi, oud huis, waar mevrouw Post, de nestrix van de Delftse paauweanen, woonde. We zaten daar in een prachtige kamer en suite met hoge glas-in-lood schuifdeuren, kalkversieringen aan het plafond en een antiek interieur. De achterkamer was ingericht als een kerkje, de stoelen werden gehuurd. Daar zaten de gewone paauweanen. In de voorkamer stonden luxe fauteuils, waarin de beter gesitueerde paauweanen zetelden. Op de scheiding van voor- en achterkamer stond een grote bandrecorder, merk Tandberg. Op maandagavond om acht uur precies zette de zoon van mevrouw Post de bandrecorder aan en klonk de stem van dominee Paauwe door de kamer. Boven de recorder hing een portret van Paauwe, zodat je hem niet alleen hoorde maar ook zag."

Nederlands Dagblad, 20 augustus 2005

Hervormd-Gereformeerde Evangelisatie

De 'vacature Zandt' bleek lastig te vervullen omdat men het niet eens kon worden over diens opvolger. In 1927 werd ds. Veldhoen uit Alphen aan de Rijn beroepen. Deze predikant was van de confessionele richting. Ds. Lekkerkerker, ds. Leenmans en ds. Zandt klommen in de pen en schreven ds. Veldhoen "dat de Gereformeerde Kiesvereniging een besluit genomen had om te gaan evangeliseren, ingeval deze het beroep naar Delft aannam."[*] Ds. Veldhoen bedankte echter. Het verschijnsel 'evangelisatie' is typisch hervormd. Hierbij moet niet gedacht worden aan een laagdrempelige samenkomst gericht op buitenkerkelijken, maar deze evangelisaties werden  ingesteld om tegenwicht te bieden aan de vrijzinnige en confessionele richting binnen de Nederlandse Hervormde Kerk. 

Eind 1929 werd er een aanklacht tegen ds. Zandt ingediend bij het classicaal bestuur. Hij zou collega predikanten van de hervormde gemeente van Delft 'verraders' hebben genoemd. Opmerkelijk ging het nu niet om een conflict met de vrijzinnigen en confessionelen maar om een strijd binnen de richting van de gereformeerde bond. De verhoudingen tussen ds. Zandt met zijn collega ds. M. van Grieken liet te wensen over. Zo was er een kwestie over het zingen van gezangen op de school uitgaande van de hervormd-gereformeerden. Ds. M. van Grieken, ds. G.H. Beekenkamp en ds. G. Benes hadden hier geen problemen mee, maar de 'groep Zandt' met het bestuurslid Wijnmalen lagen dwars. Ds. Zandt riep het hoofd van de school ter verantwoording en "drong er bij hem op aan alleen psalmen te zingen met uitzondering van enkele nationale liederen." Daarnaast zou door de 'groep Zandt' druk zijn uitgeoefend op onderwijzers en onderwijzeressen. Zo zou een onderwijzeres zijn aanbevolen om de catechisatie niet langer bij ds. L.J. Lammerink te volgen, maar bij ds. H.A. Leenmans. Toen deze dit weigerde zou haar tijdelijke aanstelling niet zijn verlengd. Volgens de 'partij ds. M. van Grieken' was de situatie ten tijde van ds. Zandt: "Allen die het met de groep ds. Zandt niet eens zijn worden als niet te vertrouwen aan de kaak gesteld. Zo oefent deze groep een waar schrikbewind."(..) "Dominees, ouderlingen, diakenen, onderwijzers en zoveel mensen meer nog, worden eenvoudig op de grote hoop geworpen en zonder pardon gezegd en geschreven dat men goed remonstrants, maar slecht gereformeerd is en dat men wel de schijn, maar niet het wezen van de godzaligheid bezit."

Ds. Zandt ging in Delft nu geregeld voor in een z.g. Gereformeerde evangelisatie die bijeen kwam in de Waalse Kerk of op andere locaties.

In gesprek met ds. A.J. Wijnmaalen

"Ds. Wijnmaalen is afkomstig uit een onkerkelijke familie. Niet buitenkerkelijk, maar onkerkelijk. Thuislezers dus. De grootouders Wijnmaalen waren rond een oude schrijver te vinden. 'Omstreeks 1870 werd grootvader Wijnmaalen krachtdadig bekeerd. Hij zocht toen de waarheid. Zondags ging hij lopend eropuit. In de buurt: Schipluiden, 't Woudt. Maar ook verder. Tot in Rotterdam toe. Het gebeurde eens dat hij zondags naar 't Woudt liep om daar een dominee te horen. Die man passeerde hem op weg naar de kerk met het rijtuig. Of Wijnmaalen in wilde stappen, vroeg hij. Maar grootvader had de Dag des Heeren lief en ging lopen­de verder. Maar hij kon het in de kerk niet vinden. Ten slotte is hij terechtgekomen bij Boot in de Pootstraat 8 in Delft, zijn woonplaats. Als je daar gebakerd werd, werd je goed gebakerd. Dat zei dat echte, onkerkelijke volk. Die mensen heb je nu haast niet meer. Weet je wie daar ook gebakerd is? Betje Duijzer.' (..) 'Mijn grootouders woonden op een bovenhuis aan het Achterom in Delft. (..) Zondagsmiddags gingen we naar mijn grootouders toe. Daar werd dan met een aantal mensen, onder wie mijn ouders, een preek gelezen. Als kind kregen we een boekje met plaatjes van Jan Luiken. Maar zodra opa aan de preek begon, gingen de boekjes dicht. Dan moesten we luisteren. Naast hun huis stond gebouw Philaletus, daar werden Bijbellezingen gehouden. Je kon de mensen in opa's huis horen zingen. Opa ging er niet naar toe. Hij was immers thuislezer. Maar toen op 28 september 1919 P. Zandt intrede deed bij de Nederlands Hervormde gemeente in Delft, gingen mijn ouders voortaan bij hem naar de kerk. Vader werd daar later president-diaken.(..) "Rond 1925 raakte ds. Zandt in een heel felle kerkstrijd verwikkeld. Het ging om de predikantsplaatsen in Delft en haar predikanten. Zij waren niet allemaal van dezelfde ligging als ds. Zandt. Dat was wel het geval met ds. B. van der Wal, een man die de Heere vreesde. Een irenische man, die later naar Barneveld is vertrokken. Delft was verdeeld. Ik was toen te jong om te beseffen wat er zich afspeelde. Maar ik voelde wel dat deze kerkelijke kwestie de gemoederen bezig hield." (..) 
Uit: Oude Paden kerkhistorisch tijdschrift, 1 september 2005

Vervolg Chr. Geref. Kerk

Ds. J.A. Riekel in Delft (1934-1945)

Op 20 maart 1934 werd na een periode van tien jaar vacant zijn, ds. J.A. Riekel bevestigd van de Christelijke Gereformeerde Kerk van Delft. De bevestiging werd verricht door ds. L.H. van der Meiden die sprak over 1 Thess. 5: 12 en 13 

"En wij bidden u, broeders, erkent degenen die onder u arbeiden en uw voorstanders zijn in de Heere en u vermanen. En acht hen zeer veel in liefde, om huns werks wil. Zijt vreedzaam onder elkander."

Op donderdag 22 maart 1934 deed ds. Riekel zijn intrede met een preek naar aanleiding van Kol. 1: 28 

"Denwelken wij verkondigen, vermanende een iegelijk mens en lerende een iegelijk mens in alle wijsheid, opdat wij zouden een iegelijk mens volmaakt stellen in Christus Jezus."

Johannes Adamus Riekel werd 30 juli 1869 in Groningen geboren in een rooms-katholiek gezin. Op 26-jarige leeftijd ging hij over tot het protestantisme. Op 31 oktober 1915 werd hij op 45-jarige leeftijd als predikant bevestigd door docent P. J. M. de Bruin in Veenendaal. In 1920 vertrok ds. Riekel naar Zaandam en in naar 1924 Maarssen. In 1925 nam hij  een beroep aan naar Sliedrecht. In 1934 kwam ds. Riekel naar Delft. Ten tijde van ds. Riekel maakte de Christelijke Gereformeerde Kerk een behoorlijke groeispurt door. Tot zijn emeritaat in 1944 bleef hij verbonden aan Delft. Ds. J.G. van Minnen werd in 1945 zijn opvolger en bleef tot 1948. Hierna werd de gemeente gediend door ds. H. van Leeuwen (1949-1952).

Willem Frederik van der Kodde

Op 10 juni 1943 overleed in Delft Willem Frederik van der Kodde. Hij werd ter plaatse begraven. Volgens ds. P.J.M de Bruin was zijn weduwe een afstammeling van de zuster van diens grootvader, Gerritje de Bruin, die regelmatig ds. Ledeboer in de gevangenis bezocht. "Een lichtend licht in de dagen der Afscheiding."

In 1948 deed ds. W.L. Tukker zijn intrede in de Nederlandse Hervormde gemeente van Delft. In zijn jeugd maakte hij kennis met de prediking van de Delftse predikanten ds. P. Zandt, ds. T. Lekkerkerker en ds. H.A. Leenmans.  Na zijn studie aan de Rijksuniversiteit in Utrecht geloofde hij dat hij eenmaal zelf ook predikant in Delft zou worden. Echter eerst zou hij nog de gemeenten  Hei en Boeicop, Elburg en Bleskensgraaf dienen. Na zijn verblijf in Delft stond hij in Rotterdam, Katwijk aan Zee, Zwolle en Groot Ammers. Ds. Tukker was medewerker van het Gereformeerd Weekblad en maakte deel uit van het hoofdbestuur van de Gereformeerde Bond. Enkele uitspraken van ds. Tukker: 

"Ik ben een voorstander van bevindelijk preken maar ik ben geen voorstander van bevindingen preken. Ik ben er een voorstander van het verbond zijn plaats te geven maar ik ben geen voorstander van verbondsmatig preken', dat wil zeggen alléén vanuit het verbond."

"De leerstukken moeten worden gepreekt in de mate waarin ze in de Bijbel voorkomen. Zo moeten we de verkiezing geloven, 'maar het zijn de diepten Gods die wij niet meten kunnen'. In Katwijk zei iemand: 'overal gronden onze netten niet."

"Wanneer de vroegere ds. Zijlstra met zijn zware stem in de preek tot twee maal toe zei 'bekeert u, bekeert u' maakte dat vroeger (in Waddinxveen) op ds. S. van Dorp diepe indruk. Als prediking triumfantelijker of lijdelijker wordt gaat dit appèl in beide gevallen verzwakken. Triumfantelijker: we zijn in het verbond en hebben alles in onze zak! Lijdelijker: mocht het nog maar eens gebeuren, maar het zal wel niet gebeuren!"

"Bevindelijke prediking is, naar Romeinen 5, prediking, waarin de waarheid Gods beproefd bevonden wordt: beaamd als God ons veroordeelt; beproefd bevonden, beaamd als God ons vrijspreekt in Christus; en beproefd bevonden als de Heilige Geest ons Christus gepast, noodzakelijk en dierbaar maakt."

"Zowel wettisch als evangelisch zijn afwijsbaar. Maar én de wet én het evangelie zijn houdbaar, want ze zijn eeuwig. Het verband tussen wet en evangelie is dit: de zuilen van Gods wet zijn in de hemel ('Hij vestigt Zijnen troon, op heil'ge rijksgeboon, vol recht en wijs beleid; het wezen Gods straalt er in af). En de vier dieren zijn de vier evangelieën, die rondom' Zijn troon zijn. De wet kan niet zijn zonder de omtuining van het evangelie. En de omtuining van het evangelie kan er niet zijn zonder de eisen van de wet."

Gereformeerde Gemeente 

Op 8 februari 1948 begon men in Delft met het lezen van een preek. Er werd een commissie, bestaande uit de broeders J.G. Van der Pol, A. Vlasblom en C. de With, in het leven geroepen. In 1949 werd het kerkgebouw aan het Oosteinde aangekocht. Dit kerkgebouw werd na verbouwing op 23 december 1949 in gebruik genomen tijdens een dienst waarin ds. L. Rijksen voorging. De gemeente was toen een afdeling van Den Haag en onderdeel van het kerkverband van de Gereformeerde Gemeenten. Dit kerkverband ontstond in 1907 op initiatief van ds. G.H. Kersten. In 1923 sprak ds. J. Vreugdenhil in Delft die een jaar daarvoor vanuit de Christelijke Gereformeerde Kerk overgekomen was naar de Gereformeerde Gemeenten. Het is niet helemaal duidelijk of deze groep destijds al plannen had om een gemeente te institueren behorend tot Gereformeerde Gemeenten, want er spraken ook wel andere predikanten voor deze 'vrije evangelisatie' die niet tot dit kerkverband behoorden. Op de ledenvergadering van 18 maart 1954 werd besloten tot instituering over te gaan. Deze gebeurtenis vond plaats op 21 oktober 1954. De dienst werd geleid door ds. K. de Gier, die sprak over Openbaringen 3: 8 en 11. De broeders A. Vlasblom en C. de With werden gekozen als ouderling, diaken werd J.F. Wolff. 

Vrije Oud Gereformeerde Gemeente

In 1953 werd opnieuw een poging gedaan om een (vrije) oud gereformeerde gemeente in Delft op te richten. Op zondag 25 januari 1953 sprak ds. C. de Jonge in Delft. Drie maanden later, op donderdag 23 april, verklaarden 30 personen zich bereid zich aan te sluiten. Men kwamen samen aan de Koornmarkt in het "Ons Gebouw". Woens­dagavond 20 mei daaropvolgend institueerde ds. T. Wakker, predikant van een Vrij Hervormde Gemeente te IJsselmuiden de gemeente. Bij die gelegenheid sprak hij naar aanleiding van Handelingen 19 vers 9. Op tweede pinksterdag, 25 mei 1953, werden tijdens een ledenvergadering J. Daamen en A. Boersma, respectievelijk tot ouderling en diaken gekozen Beiden werden op 16 juni door ds. Wakker in hun ambt bevestigd. Het kerkelijk leven kwam onder leiding van ds. C. de Jonge aanvankelijk op gang, maar de gemeente moest in 1957 toch weer worden opgeheven. 

Christelijke Gereformeerde Gemeente in Nederland 

Op zondag 23 mei 1954 las de 40-jarige br. A.W. Langstraat in het zaaltje 'De Verborgen Schat' twee preken over Jeremia 33: 3a en b "Roep tot Mij, en Ik zal u antwoorden." Besloten werd om ds. J.G. van Minnen in Delft uit te nodigen. Deze institueerde op 27 mei 1954 een gemeente. Men wilde christelijk-gereformeerd blijven, maar dan in de oorspronkelijke lijn van ds. J. Schotel, ds. H.M. van der Vegt en docent A. van der Heijden. De familie Langstraat was oorspronkelijk Hervormd en kerkte in 't Woudt bij ds. C.W. Bastiaanse en later in Delft o.a. bij ds. P. Zandt.  In de jaren dertig (ten tijde van ds. J.A. Riekel) werden zij christelijk-gereformeerd. Als ouderling werden gekozen A.W. Langstraat en K. Sjoer, als diaken J. Harperink. Op 7 november 1956 werd een kerkgebouw aan het Achterom in gebruik genomen. 

Leendert Vroegindeweij in Delft (1959-1966)

Leendert Vroegindeweij werd geboren op 10 januari 1901 in Middelharnis als oudste zoon van de hervormde godsdienstonderwijzer Jan Vroegindeweij. 

Hij studeerde theologie in Utrecht en deed daar ook zijn doctoraal examen. Vanaf 1930 diende hij de gemeente Wilnis, vervolgens Waddinxveen (1934), Papendrecht (1949), Gameren (1954) en Delft (1959). In 1966 ging hij met emeritaat. Zijn laatste preek hield hij op zondagmorgen 10 augustus 1969 in Breukelen. Ds. Vroegindeweij overleed op 18 augustus 1969 in Delft waar hij ook werd begraven (Jaffa).

Vroegindeweij wordt omschreven als iemand die ingewikkelde onderwerpen zich goed eigen wist te maken om die vervolgens eenvoudig uit te leggen. Geen enkele discussie ging hij uit de weg. Hij was goed thuis in de geschriften uit de tijd van de Reformatie en de Nadere Reformatie en verzette zich tegen een te ruime interpretatie van de Drie Formulieren van Enigheid. In 1934 constateerde hij dat binnen de Nederlandse Hervormde Kerk onvoldoende recht werd gedaan aan de belijdenisgeschriften, zowel naar de letter als naar de geest. In het Gereformeerd Weekblad van 15 juni 1957 schreef hij: 

"Wat mij bezielt is een diepe liefde voor de reformatorische waarheid. Moet ik daar nog meer van vertellen? (..) Moet ik voorts mijn stelling nog verdedigen, dat de synode in haar huidige samenstelling meer in de eenheid der Hervormde Kerk belang stelt dan in de waarheid, die is uitgedrukt in haar belijdenisgeschriften?" 

Toch bleef ds. Vroegindeweij in hart en nieren hervormd predikant. Hij deelde de gedachte van Hoedemaker over de kerk. Ook zijn drie broers hebben, evenals zijn vader, hun krachten aan de Nederlandse Hervormde Kerk besteed. 

Hoewel hij een grote geleerdheid bezat, behield hij ook altijd een zekere gemoedelijkheid en volkse voordracht. 

Bekend is zijn werk: De Troost der verkiezing (een pastorale behandeling van de Dordtse Leerregels). 

Als redacteur was hij betrokken bij het Gereformeerd Weekblad. 

Zelden heb ik iemand met zo'n ernst en indringende kracht de zonde en de zondigheid van de mens horen prediken. De kennis van de zonde en zondigheid was hem niet komen aanwaaien. Dat had hij niet van horen zeggen, maar uit eigen bittere zielservaring. Hij beefde voor de majesteit en de gerechtigheid Gods. De dodende kracht van de Wet Gods was hem door het hart gegaan en daardoor was hem de verlossing door Christus niet vreemd. Aan die verlossende armen heeft hij zich ook op het ziekbed, dat zijn sterfbed werd, toevertrouwd en in het geloof in deze Zaligmaker is hij heengegaan.

De Waarheidsvriend, 21 augustus `1969

Zaterdag 12 juli worden de samenkomsten ter herdenking van de Dordtse synode in de Doopsgezinde Kerk (Westwal 41) alhier voortgezet, met de behandeling van de beide laatste hoofdstukken der leer. Des middags te 2.30 uur hoopt ds. L. Vroegindeweij, Ned. Hervormd predikant te Delft, te spreken over hoofdstuk III/IV (Van des mensen verdorvenheid en bekering tot God en de manier derzelver), terwijl ds. J. G. van Minnen, Chr. Geref. predikant te Delft, des avonds te 6.30 uur hoofdstuk V (Van de volharding der Heiligen) hoopt te behandelen. (Ds. Vroegindeweij neemt hiermede de door ziekte uitgestelde beurt voor ds. M. J. Lekkerkerker waar). 

Eilanden-Nieuws 11 juli 1969