Christelijke Gereformeerde Gemeenten in Nederland in de periode 1952-1975 

Over het 'verschenen en verdwenen' kerkverband van de Christelijke Gereformeerde Gemeenten in Nederland - klein in omvang - is het nodige geschreven. Toch is het zinvol om er nog iets aan toe te voegen. Al was het slechts als aanvulling en/of correctie op de gegevens die in de diverse publicaties binnen de z.g. 'kleine kerkgeschiedenis' tot dusver verschenen zijn. Maar de belangrijkste inspiratiebron voor de samenstelling van dit overzicht in samenhang met enkele biografische schetsen vormen de brieven van ds. G. Salomons (1890-1975) die eerder nog niet allemaal bekend waren. Ds. Salomons schreef vanuit Terneuzen, waar hij zich na zijn emeritaat in 1961 had gevestigd, regelmatig brieven naar de kerkenraad van Delft waaruit een hartelijke pastorale betrokkenheid blijkt op het reilen en zeilen van de Delftse gemeente. Ook over zijn persoonlijke levensloop komen af en toe bijzonderheden naar voren en zo ontstond een completer beeld. Een andere belangrijke vondst is een afschrift van een brief van ds. Van Minnen gericht aan ds. Salomons. Hierin schrijft hij over een vermeend terugkeren naar de Christelijke Gereformeerde Kerken rond 1968. Ds. Van Minnen weerspreekt dit gerucht met klem en legt in deze brief uit wat er precies gebeurd is. Dit laatste was een sterke bevestiging op een reeds eerder gerezen vermoeden dat dit 'feit' geen historische grondslag heeft. De realiteit is echter wel dat dergelijke geruchten als feiten opgenomen zijn in diverse publicaties.[*]

Context

De context van deze geschiedenis is een periode waarin het gereformeerd kerkelijk leven in Nederland volop in beweging was. Het was een zoeken en tasten in een onzekere tijd. Veel zaken die we nu als vanzelfsprekend beschouwen waren er nog niet. Er stond na de Tweede Wereldoorlog veel te gebeuren. Er heerste een geest van opbouw. De jaren 1946-1950 zijn daarom ook wel aangeduid als een periode van "vernieuwing en verwarring." Vernieuwing: er was een breukvlak met het verleden: een nieuwe generatie met nieuwe voornemens. Tegelijkertijd nam de verwarring toe. Op kerkelijk terrein waren er zoekende zielen, vaak ernstige mensen met veel eerbied voor de Nederlandse Hervormde Kerk als instituut, die in praktijk in een afgescheiden gemeente en/of evangelisatie kerkten. Dit omdat men vanwege een gemis in de prediking in de plaatselijke hervormde gemeente  niet terecht kon. In het bolwerk van de Gereformeerde Kerken in Nederland had zich in 1944 een scheuring voltrokken waardoor de Gereformeerde Kerken 'onderhoudende art. 31' op het toneel verschenen (later aangeduid als de vrijgemaakten). De nieuwe kerkelijke verhouding bracht vragen met zich mee. Tegelijkertijd zorgden wrijvingen tussen en binnen de Christelijke Gereformeerde Kerk en de Gereformeerde Gemeenten ook voor de nodige onrust: na een kortstondige toenadering (in 1909 en 1919) een abrupte verwijdering (in 1928) met als inzet de leer van het genadeverbond. Daarbij kwam dat zowel binnen de Christelijke Gereformeerde Kerk als de Gereformeerde Gemeenten het eigen gedachtegoed verschillend geïnterpreteerd worden. Het kerkelijk klimaat van rond de Tweede Wereldoorlog was een vruchtbare voedingsbodem voor vrije gemeenten en los-vaste bevindelijke kerkverbanden. Een tweede herziene en uitgebreide druk van het boekje 'Kerken in Nederland' (1949) bevat tal van namen van vrije gemeenten en kerkverbanden waaronder de Gereformeerde Gemeenten in Hersteld Verband (Overduin), twee keer Nederduits Gereformeerde Gemeenten (ds. D.C. van Stempvoort en ds. J. van Welzen), de Christelijke Gereformeerde Gemeenten (ds. H. Visser Mzn.), vrije Hervormde gemeenten (ds. J.P. Paauwe e.a.), evenals de 'Sterkenburg gemeenten' in Capelle aan den IJsel (ds. H. Vlot), Sliedrecht (ds. A. Bijkerk), Alblasserdam (oefenaar A.P. Verloop)[*], Schiedam (ds. H. Hofman) Hendrik ido Ambacht (ds. B. van de Breevaart). In 1952 kwamen hier de Christelijke Gereformeerde Gemeenten in Nederland bij (ds. J.G. van Minnen) en in 1953 de Gereformeerde Gemeenten in Nederland (dr. C. Steenblok). Behalve toenemende kerkelijke verdeeldheid vond er in deze periode weliswaar ook nog een kerkelijke vereniging plaats van de Oud Gereformeerde Gemeenten (Boone gemeenten) met de Federatie van Oud Gereformeerde Gemeenten (ds. C. de Jonge). Hierdoor ontstonden de Oud Gereformeerde Gemeenten in Nederland. Dit laatste kerkverband stelde echter aan haar gemeenten en voorgangers minder voorwaarden, zodat ook wel gesproken werd van een "rekverband", overigens voor ds. Joh. van der Poel (1909-1981) een geuzennaam: Binnen dit kerkverband voelde men zich verwant aan de figuur en het kerkbegrip van ds. L.G.C. Ledeboer (1808-1863), maar het kerkverband bestond ook voor een aanzielijk deel uit personen of groepen die hun weg in de bovengenoemde kerkverbanden niet konden vinden. Er was hier in mindere mate sprake van kerkelijke en dogmatische belijndheid.

De beschrijving die hier volgt spitst zich toe op het verloop van de Christelijke Gereformeerde Gemeenten in Nederland rondom ds. J.G. van Minnen (1900-1971) en wat hiermee samenhangt. We volgen de kerkelijke ontwikkelingen tot ongeveer 1975, het jaar waarin de laatste predikant van dit kerkverband - ds. G. Salomons - overleed. Zeker is dat de Christelijke Gereformeerde Gemeenten in Nederland rondom ds. Van Minnen zich wilden onderscheiden van kerkelijke groeperingen die van geen vaste kerkelijke structuren wilden weten. Dit betekende heel concreet: een kerkelijke keuze doen en kerkordelijk daarnaar te handelen. 

Niet alleen om de vrijzinnigheid

Men had de intentie om de beginselen van de Christelijke Gereformeerde Kerk (1834-1869-1892) voort te zetten. Ds. Van Minnen stond als voorganger in de traditie van de Afscheiding van 1834 waarbij hij de organisatie van de Nederlandse Hervormde Kerk (na 1816) als tegen Gods Woord en de belijdenis verwierp.[*] 

Hier konden door de z.g. 'leervrijheid' alle mogelijke dwalingen verkondigd worden zonder dat dit enige consequentie had.[*] In dit kerkelijk standpunt was hij geschoold bij Prof. P.J.M. de Bruin (1868-1946)[*] Hierbij moet wel de kanttekening gemaakt worden dat de situatie in de Christelijke Gereformeerde Kerken rond 1952 niet vergeleken kon worden met de situatie rond 1834 in de Nederlandse Hervormde Kerk. Toch lag de grondslag van het kerkverband van de Christelijke Gereformeerde Gemeenten in Nederland in de gesprekken met de bezwaarde christelijke gereformeerde predikanten die allen dezelfde gronden onderschreven waarom ds. Van Minnen in 1952 de Christelijke Gereformeerde Kerken zou verlaten.[*] In dit verband is het van belang voor ogen te houden dat het in 1834 niet alleen ging om een strijd tegen de vrijzinnigheid en handhaving van de gereformeerde belijdenis en kerkregering, maar óók om verdediging van 'de ware gereformeerde leer.'[*] Evenzo ging het in 1892 niet om enkele kerkelijke formaliteiten (b.v. de kerkfusie was van bovenaf - synodaal - opgelegd en niet van onderop - vanuit de plaatselijke gemeenten - ontstaan). Dit was een bezwaar maar doorslaggevend waren essentiële en nog steeds actuele geloofsvragen.[*] Wie dit niet scherp heeft begrijpt ook de huidige kerkelijke verhoudingen en discussies niet meer.

Praktijk van de prediking

De praktijk om eensgezind te blijven vasthouden aan de oude gereformeerde beginselen bleek weerbarstig. Een deel van de bezwaarden binnen de Christelijke Gereformeerde Kerken verenigde zich na een proces van jarenlange toenemende verontrusting in 1966 in de stichting 'Bewaar het Pand',[*] een ander deel ging over naar de (Oud) Gereformeerde Gemeenten (in Nederland).[*] Het was in deze periode dat de Christelijke Gereformeerde Kerken in versneld tempo uit elkaar groeiden. Ondertussen voltrok zich in de Gereformeerde Kerken een metamorfose dat hen  pasklaar maakte voor de moderne maatschappelijke opinie, maar óók als onherkenbaar gereformeerd deed verkleuren. De theoloog Harry Kuitert (1924-2017) ging uiteindelijk zo ver dat hij zei: "alle spreken over Boven, komt van... beneden." We hebben in de Bijbel hoogstens een bundel inspirerende verhalen waaraan je geen normen kan ontlenen.[*] 

Tot op de dag van vandaag zijn de Christelijke Gereformeerde Kerken in dat stadium nooit gekomen.[*] Wel blijkt dat de ontwikkelingen in dit kerkverband bepaald niet stil hebben gestaan. De kloof echter binnen de Christelijke Gereformeerde Kerken is in eerste instantie niet ontstaan door verschil van mening over het Schriftgezag (zoals in de Gereformeerde Kerken gedurende de tweede helft van de twintigste eeuw) en/of liturgische gewoonten (dit is een gevolg onderdeel). Wel door de praktijk van de prediking. Binnen de Christelijke Gereformeerde Kerken bestaat institutionele eenheid, wat niet per definitie gelijk staat aan eenheid des Geestes (Efeze 4), de eenheid van Johannes 17 of artikel 27 van de Nederlandse Geloofsbelijdenis.  

Heden

Uit een onderzoek in 2021 [*] bleek dat nog maar 13 procent van de Christelijke Gereformeerde Kerken zich rekent tot Bewaar het Pand, oftewel zich verbonden voelt met de oorspronkelijke wortels van het kerkverband. Een groot deel rekent zich tot de z.g. 'orthodox-gereformeerden'[*] en een deel tot de 'evangelische richting'.[*] Uit dit onderzoek blijkt dat de invloed van de Bewaar-het-Pand-richting aan het afnemen is. Deze uitkomst komt niet als een verrassing. Bij het 40-jarig jubileum van Bewaar het Pand moest men concluderen: "De zorgen zijn alleen maar groter geworden." Met spijt stelde (al jaren geleden) iemand uit het middenveld - ds. J.H. Velema (1917-2007) - vast dat de Christelijke Gereformeerde Kerken zich vanuit hun middenpositie naar de rand van de gereformeerde gezindte hebben gewerkt. Nogal eens heerst het misverstand dat de z.g. 'bevindelijke richting' binnen de Christelijke Gereformeerde Kerken altijd een minderheid geweest is. Zelfs duikt de voorstelling op als ware dit altijd al een z.g. plurale kerkgemeenschap geweest, waar tal van opvattingen vrij en frank naast elkaar konden bestaan.[*] Hier moeten we vaststellen dat dit vanaf het begin niet zo geweest is, maar wel dat vanaf een zeker moment de verdeeldheid fors (aan)gegroeid is.  Dit moment ligt rond het einde van de Tweede Wereldoorlog. Pas in de jaren zestig en zeventig wordt de doorbraak ook steeds meer zichtbaar op plaatselijk niveau. Veel gemeenten veranderden toen van kleur als het gaat om liturgie en andere gebruiken. In de periode voor de Tweede Wereldoorlog was de mate van eenheid vele malen groter.[*] Daarom ook in beknopte vorm aandacht voor het klimaat van de Christelijke Gereformeerde Kerken tussen 1892-1946.

Conclusie

Inmiddels is het stof van de naoorlogse kerkelijke zoektochten aardig neergedaald. De kerkelijke nakomelingen van deze 'bedroefden'[*] kwamen terecht in één van de gevestigde kerkverbanden zoals we die nu kennen. In de periode waarin wij nu leven is er weer een verlangen (?) te bespeuren naar eenheid en zijn er weer nieuwe (?) vragen. Wat is wezenlijk en waarin kun je van inzicht verschillen zonder kerkelijk  gescheiden te hoeven zijn?[*] Voor sommigen ligt de grens bij een (min of meer formele) handhaving van de (gereformeerde) belijdenis. Anderen leggen de grens bij de (Schriftuurlijk-bevindelijke) prediking. In praktijk spelen echter veel meer factoren een rol. Zullen de 'bedroefden' die nu leven in Nederland, of in de komende generaties er zullen zijn, elkaar op aarde kunnen vinden in één kerkverband? Misschien is de conclusie wel enigszins ontmoedigend, maar inderdaad het meest realistisch: Door het feit van de zonde is dit iets wat onmogelijk geworden is.

Synodalia 1947

In De Wekker van 12 september 1947 tot 26 september 1947 gaf ds. J.H. Velema onder de titel 'Synodalia' een weerslag van de synode, die dat jaar gehouden werd in Utrecht, waarbij hij vooral continuïteit en eensgezindheid benadrukte. De meest ingrijpende veranderingen waren, dat sinds de laatst gehouden synode van 1944, de Tweede Wereldoorlog achter de rug lag en twee kenmerkende figuren uit de beginfase van de Christelijke Gereformeerde Kerk, Prof. P.J.M. de Bruin en ds. H. Janssen, "van ons zijn heengegaan." 

"De praeses van de vorige synode, te Apeldoorn in 1944 gehouden, ds. Jongeleen, gaat voor in de dienst des Woords. Het gebed voor de arbeid van de synode wordt ingeleid door een prediking over de bekende bede van de Bruidkerk om de werking van de Heilige Geest, Hooglied 4: 16a. We komen onder deze prediking direct in de sfeer, die voor deze synode nodig is. Diepe afhankelijkheid en tere ootmoed zijn de kenmerken van de Kerk, die door haar Bruidegom zo liefelijk wordt aangesproken. Zij wordt niet hoogmoedig, spreekt ook niet tegen, maar wordt juist gedreven tot de bede: "Ontwaak, Noordenwind, en kom Gij Zuidenwind, doorwaai mijn hof." "Ernstig waarschuwt de prediker, op de hem eigen wijze, tegen het gevaar van eenzijdigheid, dat steeds weer de kerk bedreigt. In een hartelijk gebed droeg ds. Jongeleen het werk van de synode aan de Heere op." "Dinsdagmorgen begonnen de vergaderingen van de Synode. Het is bijna 30 jaren geleden, dat de generale synode in Utrecht vergaderde. Toch is de oude Bisschopsstad, in het leven van onze kerk niet onbekend. Hier kwamen 20 juli 1892 de bezwaarden over de vereniging bijeen. In Utrecht begint het voortbestaan van de Chr. Geref. Kerk!" (...) "Om 9 uur laat de voorzitter van de roepende gemeente de hamer vallen. De psalm, die hij laat zingen is de psalm voor deze vergadering: Ps. 122: 3 "Dat vreed' en aangename rust en milde zegen u verblijd." Hij spreekt het volgende openingswoord: 

"Hoe moeilijk toch om het midden? Nee, het juiste midden te houden nietwaar? Wat een voorbeeldige apostel is toch Paulus geweest. Hij werd de joden een Jood en de Grieken een Griek, al striemde hij tegelijkertijd hun eigengerechtigheid en hun ijdele filosofie. En hoe moest zijn mede apostel Petrus het in het openbaar zelfs flink ontgelden."

G. Salomons

"Nu hebben we de eerste synode van onze kerk zonder Prof. De Bruin. We hebben het gevoel of een vader van ons is heengegaan. Op elke synode was hij een gewild persoon en zijn adviezen hadden betekenis en invloed. Vooral door zijn gedegen kennis van het kerkrecht waren zijn adviezen op de hoogste vergadering van onze kerk bijna onontbeerlijk. Nu is hij niet meer. Hem is een hoger eer beschoren. Toch kunnen wij hem niet vergeten en u kunt hem in deze hoogste vergadering van onze kerk niet beter gedenken dan door te wandelen in zijn voetstappen en evenals hij pal te staan voor de kerk en het beginsel van 1834."

Tusschen de vuren: een nieuwe generatie treedt aan 

Een nieuwe generatie nam de fakkel over. Door het wegvallen van gezagsdragers zoals Prof. de Bruin, die een grote plaats binnen het kerkverband had ingenomen, kan er ruimte ontstaan voor een zekere richtingenstrijd. Nieuwere stromingen die hun kansen zien liggen en onrust bij degenen die ongewenste ontwikkelingen zien. Zijn allen nog net zo eensgezind als in 1892? De kerkelijke verslagen doen vermoeden van wel. De christelijk-gereformeerden hadden sinds de polemiek met de Gereformeerde Kerken en later met de Gereformeerde Gemeenten een zekere middenpositie aangenomen binnen het kerkelijke spectrum. Maar wat is het juiste midden en hoe dit te bewaren? De nog jonge, maar begaafde ds. J.H. Velema[*], een rijzende ster binnen de Christelijke Gereformeerde Kerk (die in 1947 de naam Christelijke Gereformeerde Kerken aannamen) deed verschillende pogingen om nieuwe antwoorden te formuleren. In 1946 had hij de brochure Tusschen de vuren doen verschijnen.[*] Het boekje ging over de positie van de Christelijke Gereformeerde Kerk ten opzichte van het conflict in de Gereformeerde Kerken en de kerkscheuring die hierop gevolgd was in 1944. Bezinning op de nieuwe kerkelijke verhoudingen dus en de gereformeerd-vrijgemaakten, die toen de naam droegen Gereformeerde Kerken onderhoudende art. 31. In 1947 publiceerde Velema de brochure Wat is christelijk gereformeerd?[*]

P. Westerloo op de Schooldag van 1947

Op 29 mei 1947 spraken op de jaarlijks georganiseerde Schooldag ds. P. Westerloo en ds. J.G. van Minnen. Twee predikanten die ieder vanuit een eigen invalshoek, 'het juiste midden' als thema hadden. 

Ds. Westerloo, die in 1940 was overgekomen vanuit de Gereformeerde Kerken, sprak over het belofte-karakter van het heil Gods, die hij noemde "een zeer voornaam stuk van het Evangelie van Jezus Christus." (..) "Heel de verkondiging is heilsverkondiging, maar het wordt ons geschonken in de belofte." "In dat opzicht is het goed, dat wij weer meer aansluiting zoeken aan de tijd van de Reformatie. Immers heel de prediking en het werk van de hervormers werd daardoor gekenmerkt, dat men uitging van het belofte-karakter van het heil." Ds. Westerloo knoopte in zijn toespraak aan bij een publicatie van de hervormd-gereformeerde dr. J.G. Woelderink: Belofte en Werkelijkheid, waarin deze benadrukte, dat het in de strijd met Rome niet allereerst ging over de bron van rechtvaardiging, maar over de weg van rechtvaardiging. "Men was het er wel over eens, dat Christus' gerechtigheid alleen onze gerechtigheid voor God is. Maar langs welke weg wordt zij ons deel? Zie en hier ging men uiteen. De Reformatie beleed hier tegenover Rome, die sprak van een daadwerkelijke mededeling van Christus' gerechtigheid, dat zij ons alleen geschonken wordt in de belofte van het evangelie en daarom ook alleen door het geloof ons eigendom wordt. En zo is het niet alleen met de gerechtigheid van Christus, zo is het met alle heil, met alle weldaden van Christus; ze worden ons geschonken in de belofte. Laten we daarop onze prediking maar gerust concentreren. Dan wijken wij niet af van de reformatorische lijn; integendeel, dan zijn we echte zonen der reformatie..... Mits wij het maar Schriftuurlijk doen. En hiermee breng ik u midden in de strijd, welke de Gereformeerde kerk beroert en in tweeën heeft doen scheuren. Eigenlijk beweegt zich heel die strijd om dat éne woord: belofte," aldus ds. Westerloo. [*]

J.G. van Minnen op de Schooldag van 1947

"Wanneer in blauwe lentelucht witte wolken drijven; wanneer een veelkleurig bloemtapijt zich spreidt over akkers en velden; wanneer de zee ruist, de rivier kabbelt en de beekjes murmelen; 't vogelenlied in lente vreugde schalt......dan brengt de onbezielde schepping het er beter af, dan 't pronkjuweel der schepping, de mens, die als profeet Gods naam en grote deugden te eren en te verkondigen heeft. Anders zal dit worden als door wedergeboorte en bekering zijn profetenziel weer gloeien gaat door Geesteslicht; spreken en zingen moet. Door Goddelijk genadelicht is dan óók geleerd, dat we geen profeet meer kunnen zijn; dat de profetenziel, de profetenharp des harten hopeloos stuk is. Wanneer de grootste en enigste aller profeten Zijn Geest in ons werken doet, dan kan men niet meer buiten die geheel enige profeet, Christus Jezus. Die, hoewel opgevaren naar de hemel tot de Vader, toch als de grote Profeet door ambtelijke profeten als levende instrumenten op aarde Zijn volk genade schenkt en genade vermenigvuldigt."(..) "Geen gemeente is te klein om een profeet te ontvangen. De belofte Gods is waarachtig: 'Uw ogen zullen uw leraars zien.' Is ons geloof niet vaak te klein en te zwak? Zijn we er biddend werkzaam mee vanwege de nood van onze ziel? Is 't ons daarin om God te doen, gelijk een hert schreeuwt naar de waterstromen? Is de Koning der Kerk niet de machtige om profeten uit te stoten in Zijn wijngaard? Leeft uw ziel in de begeerte een profeet te ontvangen om nabij God te zijn en Hem te stellen tot 't hoogste van uw blijdschap; tot 't hoogste van uw aanbidding, eer en dankb're lofgezangen?" (..) "Wanneer God de zondaar wederbaart wordt deze in beginsel weer een profeet door de profetische bediening van Christus. Gaat 't licht over en in hem op. Ziet hij dat hij door de zonde een karikatuur-profeet geworden is, die zichzelf in plaats van zijn Schepper bezingt."(..) "Godverheerlijkend profeet is de mens, die als een arm zondaar voor God buigt; niet alleen voor 't eerst, maar steeds weer als hij 't lied der verlossing zingt, dat Christus de Verlosser in 't middelpunt zet. Als hij de drie-enige God steeds meer leert kennen in de openbaring aan zijn ziel door Woord en Geest. Wanneer 't lied der dankbaarheid opstijgt uit een verbroken hart en een verslagen geest, zowel dit bij een zuigeling- als bij een vader in de genade. 't Profetisch lied der dankbaarheid, dat niet vastgelopen is in 't stereotype: Vader in de hemel wij danken u, maar dat zich nog menigmaal openbaart in de gestalte van 't O, God, wees mij de zondaar genadig!" "Ja, profeet zijn om Gods Naam en deugden te verheerlijken."(..) "We hebben ambtelijke-profeten nodig, opdat Gods kind alweer z'n profetische roeping zal verstaan en beleven. Ambtelijke profeten door God geroepen en begenadigd. Dan is de school een onmisbaar instituut voor de vorming van zulke profeten. Dan is de school geen fabriek die aan de lopende band modellen aflevert naar één vast cliché. Ongelukkig waar dit zo is, als de persoonlijkheid weggewalsd wordt en geplet wordt tot een zielloos éénheidsfabricaat." (..) "Zeg niet met 't oog op Jezus' jongeren, dat de school niet nodig is. Als er ooit leerlingen geweest zijn, die een bijzondere opleiding genoten hebben, waren 't de discipelen wel. Daar haalt geen universiteit het bij of Theologische School. Regelrechte vorming en onderwijs hebben ze ontvangen van de Profeet, door Wien alle profeten gesproken hebben en nog spreken." "Profeet zijn in de dienst des Woords is geen mirakel dat even onder aan de voet van de kansel gebeurt en dat op de kansel uit de mouw geschud wordt. Dat wordt niet in vadsige rust en luie sluimering geleerd. Dat doet de Koning der Kerk in de weg van vorming en onderwijs. 't Zij via de school of langs de weg van art. 8 DKO.  Aan zulke van God geroepenen heeft de Kerk behoefte; gevormd in de weg van de middelen; gestuwd door de kracht van de Heilige Geest.Aan geen profeten, die je ziel doen bevriezen door een koud intellectualisme; door een eenzijdige Christus-prediking; die Christus boven Zijn gemeente zweven laten, los van Zijn gemeente. Wat is Christus zonder Zijn gemeente en zijn gemeente zonder haar Christus? God beware ons voor zulken, al hadden ze dan de doctorsgraad."(..) "De Heere beware ook Zijn Kerk voor een andere karikatuurverschijning; even gevaarlijk, misleidend, verderfelijk als de eerst genoemde categorie. (..) We huiveren voor de profeet, die een warme, zwoele, geladen atmosfeer schept, vol spannende emotie, sensatie, de rillingen de hoorders op 't lijf jaagt met hel en verdoemenis of de tranen alleen uit 't oog perst en niet uit 't hart; die de dierbaarheid en algenoegzaamheid van Christus bedekt laat voor een ongelukkige door Gods Geest ontdekte zondaar.(..) Ouderlingen hebben dan ook wel veel profetisch licht nodig en profetische kloekmoedigheid om hun ambt naar 't Heeren bevel te vervullen."(..) "Profeet zijn, dat is eigen stijl hebben; dat is geen na-aperij. Dat is receptief zijn; hart en ziel open leggen voor God om te ontvangen. Dat is God de Heilige Geest beslag laten leggen op al je vermogens, op je gehele persoonlijkheid; die gebruiken in Zijn dienst. Dan wordt de persoonlijkheid niet uitgeschakeld. Wat Ezechiël aanschouwde, datzelfde aanschouwde Jesaja ook; maar Ezechiël zag het als een man uit een dorp, die de Koning ziet, Jesaja als een residentiebewoner die de Koning ziet. Amos blijft z'n persoonlijkheid behouden; probeert niet in koninklijke stijl van Jesaja te spreken, maar is daarom niet minder boeiend al verloochent hij z'n afkomst niet en zegt: "Ik was geen profeet, en ik was niet eens profetenzoon, maar ik was een ossenherder en las wilde vijgen af, maar de Heere nam mij van achter de kudde en de Heere zeide tot mij; Ga heen, profeteer tot Mijn volk Israël.." Amos 7: 14 en 15 (..)

"Verantwoordelijk, moeilijk en zwaar is de taak om profeet te zijn; waarachtig profeet. Die mensengunst zoeken vinden zulks niet; (..) God werve en vorme door uw arbeid in getrouwe bediening des Woords Zich profeten. Hij zal 't doen. Hij doet het, zolang de aarde nog staat. Mozes' verzuchting zij de uwe: Och, of al het volk des Heeren profeten waren. Profeten om de lof des Heeren te verkondigen. (..) Want morgen, dat is de toekomst, zal op de nieuwe aarde waarop gerechtigheid woont, zal in de nieuwe hemel, de Internationale hulde opstijgen voor de troon van 't Lam; de hulde van alle profeten Gods uit alle geslachten, talen, tongen en natiën: "Gij hebt ons Gode gekocht met Uw dierbaar bloed."[*]

Terugblik op het kerkelijk jaar 1947 (J.C. Maris)

"Wij hebben de strijd op alle fronten. Voortdurend moet gewezen worden op eenzijdigheden in de ene of de andere richting, juist omdat men uit reactie zo licht in uitersten vervalt. Onverzwakt dient gewaakt te worden tegen alles, wat met miskenning van waarachtige bevinding, tevreden is met een uitwendig godsdienstig leven. Wie niet ernstig begeert te kennen de verborgen omgang met God in de Heere Jezus Christus, maar meent met een geestelijk minimum te kunnen volstaan, heeft reden zich af te vragen, of hij niet op zandgrond bouwt. Het blijve de ere van onze Christelijke Gereformeerde Kerken, om in prediking en zielszorg te wijzen op de noodzakelijkheid en heerlijkheid van de werking des Heilige Geestes, Die het uit Christus neemt en Hem verheerlijkt. Een ander uiterste was het verschijnsel van allegorische prediking, dat zich een enkele maal voordeed en waartegen Prof. Van der Meiden heeft gewaarschuwd. Gelukkig betrof het slechts een enkel geval en is de afwijzing van dergelijke prediking onder de predikanten zo goed als algemeen, maar het kan een bedenkelijk symptoom zijn, als het volk hiervan gediend is. (...) In deze lijn lag ook het optreden van ds. H. Visser Mzn. te Rotterdam-Zuid, die met onschriftuurlijke en on-gereformeerde onderscheidingen ten aanzien van het zaligmakend geloof de classis Rotterdam heel wat werk bezorgde." "Met grote aandacht hebben we geluisterd naar de heldere uiteenzetting van ds. P. Westerloo over: Belofteprediking, een onderwerp dat nauw verband houdt met de discussie tussen de Gereformeerde Kerken en die onderhoudende artikel 31 D.K.O, alsmede naar de klemmende oproep van ds. J.G. van Minnen: Geeft ons profeten!, waarin met afwijzingen ter linker- of ter rechterhand werd opgekomen voor de levende Schriftuurlijke verkondiging die waarlijk strekt tot stichting der gemeente."

J.C. Maris (in: 'Kerkelijk jaaroverzicht 1947')

"Wanneer God de zondaar wederbaart wordt deze in beginsel weer een profeet door de profetische bediening van Christus. Gaat 't licht over en in hem op. Ziet hij dat hij door de zonde een karikatuur-profeet geworden is, die zich zelven inplaats van zijn Schepper bezingt."

"Verantwoordelijk, moeilijk  en zwaar is de taak om profeet te zijn; waarachtig profeet. Die mensengunst zoeken vinden zulks niet; (..) God werve en vorme door uw arbeid in getrouwe bediening des Woords Zich profeten. Hij zal 't doen. Hij doet het, zolang de aarde nog staat."

Terugblik Prof. Van der Schuit op de Schooldag van 1947

Signalen van achteruitgang?

We nemen nu een aanloop naar de op zichzelf droevige scheuring in 1952. Drie zaken speelden hierbij een rol:

1. Gesprekken met de vriendenkring ds. M. Baan (Dordrecht), ds. H. van Leeuwen (Delft), ds. C. Smits (Driebergen) en ds. N. de Jong (Middelharnis)

2. De moeilijkheden binnen de classis Amsterdam

3. Persoonlijke karaktereigenschappen

Voorbeelden van discussies of ontwikkelingen die een rol speelden bij toenemende verwarring en verdeeldheid in de jaren vijftig en zestig binnen de Christelijke Gereformeerde Kerken, afzonderlijk te onderscheiden in hoofd en bijzaken, oorzaak en gevolgen:

Prediking, verbonds- en gemeentebeschouwing

Het nog altijd actuele verschil van gevoelen ten opzichte van de verhouding tussen de objectieve geloofsleer en de toepassing van het heil (de onderwerpelijke beleving oftewel het z.g. bevindelijk element in de prediking)[*] 

Er liggen meerdere motieven ten grondslag aan 'een ander type prediking.' Men wil dat de prediking persoonlijker wordt en niet slechts beschrijvend een wedergeboren mens in de prediking ten tonele gevoerd wordt. De oproep tot geloof wordt gericht tot de hele gemeente als bezitters van de verbondsbelofte (voorwerpelijk). Dit krijgt meer accent als het benadrukken van de noodzaak van  toepassing van de belofte in de weg van bekering en wedergeboorte (onderwerpelijk).

In 1939 verscheen de publicatie van J.G. Woelderink over het doopsformulier. Hij werd bestreden door zijn collega's I. Kievit en H. Visscher. De mening van Woelderink heeft invloed op een groep jongere christelijk gereformeerde predikanten. De kritiek van Woelderink richtte zich tot de Gereformeerde Kerken en de Gereformeerde Gemeenten. Dit geeft steun in het bepalen van een eigen koers voor de Christelijke Gereformeerde Kerken. Tegelijkertijd komt er meer openheid naar Prof. K. Schilder en diens opvattingen (vooral na 1944). Met ziet de 'reformatorische beweging' in de Gereformeerde Kerken als een bevestiging van het eigen gelijk in 1892 en als  naweeën van de z.g. bezwaarde Lindeboom-groep. De verbondsbeschouwing van J.G. Woelderink heeft grote overeenkomsten met die van Prof. K. Schilder. De jongere predikanten ventileren in hun publicaties en prediking gedachten die niet meer of in mindere mate overeen komen met de oude opvattingen binnen de Christelijke Gereformeerde Kerk.[*]

Spanning tussen kerkelijke eenheid en plaatselijke vrijheid

Van buitenaf wordt op plaatselijk niveau door de Gereformeerde Kerken o.h. artikel 31 (de z.g. vrijgemaakten) regelmatig contact gezocht. Men wil in gesprek. Kerkenraden gaan hier in praktijk verschillend mee om.[*] In november 1947 richtte de Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt van Delft zich tot de Christelijke Gereformeerde Kerk ter plaatse. De kerkenraad wees het verzoek vanwege het verschil in prediking en verbondsbeschouwing af. Op andere plaatsen raakt men echter wel verwikkeld in onderlinge gesprekken. Op sommige plaatsen is zelfs sprake van een grote mate van herkenning.  

Invloed maatschappij

Invloed maatschappij speelt een belangrijke rol. In deze periode vinden heel veel veranderingen plaats. Er komt een vrijere levensstijl. Hoe moet de kerk hierop reageren? Er wordt in toenemende mate verschillend gedacht over zaken als het dragen van een hoofddeksel door vrouwen en meisjes tijdens de dienst des woords. En ook over (korte) haardracht en het dragen van 'mannenkleding' (de broek) bij vrouwen en meisjes ontstaan discussies. In 1937 gaf de Christelijke Gereformeerde Kerk een rapport uit dat de bovengenoemde zaken afwees[*] Een daadwerkelijke cultuuromslag in de maatschappij voltrok zich in de jaren zestig. De jaren vijftig waren het preludium. In de jaren zeventig worden in de kerk veel praktische veranderingen zichtbaar. 

Vernieuwing

Liturgische vernieuwing in hoeverre is dit wenselijk? In 1937 gaf de Christelijke Gereformeerde Kerk een rapport uit waarin het volgende stond geschreven: Tegen de invoering van gezangen zoals de Gereformeerde Kerken deden in 1933 heeft de Christelijke Gereformeerde Kerk ook bezwaar. Zij oordeelt als de Christelijke Gereformeerde Kerk van 1836 die uitsprak:

In de bijeenkomsten der gemeente zal men gebruik blijven maken van de gewone berijming der 150 psalmen en der liederen die men in de Bijbel vindt, nalatende en werende uit de openbare vergaderingen der gemeente de menselijke gezangen, welke niet in de Bijbel gevonden worden, opdat het werk der mensen niet worde gelijkgesteld met het werk van mannen die gesproken hebben, gedreven door de Heilige Geest. Acta 1836, artikel 67.[*]

Na jarenlange discussies op synodaal niveau gaan plaatselijke gemeenten (veelal pas in de jaren zeventig) om met ritmisch zingen, andere belijdenisvragen, uitbreiding met gezangen etc. Iedere gemeente krijgt een zekere autonomie om dit zelf in te vullen. Er ontstaat nu een kloof tussen gemeenten die de vernieuwing toelaten en gemeenten die het bij het oude laten. 

"Wanneer Christus zegt: Zijt dan voorzichtig als de slangen en oprecht als de duiven, betracht men vaak uitermate zeer de voorzichtigheid der slangen maar ten koste van de oprechtheid der duiven. (..) 't Is meer dan eens opgevallen en gebleken, dat er met die oprechtheid op 't kerkelijk erf zeer gesold wordt; dat er zeer veel voorzichtigheid betracht wordt in de prediking en omgang met mensen, die een voorzichtigheid is, welke volstrekt niet gericht is op het heiligen van Gods Naam en de komst van Zijn Koninkrijk."

J.G. van Minnen  

1ste fase gesprekken 'vrijgemaakten' (1947-1951)

Na de vrijmaking in 1944 wendde de eerste synode van de Gereformeerde Kerken vrijgemaakt zich tot de synode van de Chr. Geref. Kerken. De synode van 1947 benoemde deputaten om met de deputaten van de bovengenoemde kerken samen te spreken. Na schriftelijke voorbereiding werden samensprekingen gehouden in 1950 en 1951. De intellectualistische benadering van de geestelijke zaken wekt binnen de Christelijke Gereformeerde Kerken weerstand op. Anderzijds groeien op plaatselijk niveau langzaam maar zeker de contacten.

De vrijgemaakte ds. D. van Dijk was een principiële tegenstander van kenmerkenprediking. Volgens hem mag een ieder het heil zonder meer in geloof aanvaarden. De belofte van de zonde vergeving zijn ons immers hoofd voor hoofd in de doop reeds toegezegd. Hij zei er het volgende over: "Als ik gedoopt wordt zegt de Heere daarmee tegen mij: Mijn kind, Ik geef u in Christus de vergeving der zonden. Ik neem u aan tot Mijn kind. Ik maak u een erfgenaam van het eeuwige leven. Nu heb ik daar alleen maar amen op te zeggen. Als ik naar de vergeving der zonden verlang, naar het eeuwige leven, dan heb ik niets anders te doen dan te zeggen: Vader, dat hebt U mij beloofd. Ik aanvaard dat."[*]

Gesprekken met de vriendenkring 

M. Baan (Bussum/Dordrecht), N. de Jong (Den Haag/ Middelharnis), H. van Leeuwen (Ermelo/ Delft) en C. Smits (Driebergen/Sliedrecht).  

Ds. Van Minnen (inmiddels weer predikant in Huizen) sprak zich rond 1950 in een interview uit over signalen van achteruitgang in het kerkelijke leven. Hierover voerde hij gesprekken met een kring van geestverwanten, bestaande uit de predikanten M. Baan (Bussum/Dordrecht), N. de Jong (Den Haag/ Middelharnis), H. van Leeuwen (Ermelo/ Delft) en C. Smits (Driebergen/Sliedrecht). Er bleek tussen beiden een verband te bestaan: "Omdat de prediking anders werd ging men de blik de andere kant op richten."[*] "Weliswaar gingen er van de Gereformeerde Kerken voor de oorlog pogingen uit in de richting van de Christelijke Gereformeerde Kerk om tot meerdere eenheid te komen, maar die pogingen werden door de toenmalige Christelijke Gereformeerde Kerk afgewezen. Er waren ook zorgen over de koers van de theologische school, met name vanwege een tekort aan kandidaten waarin men zich kan herkennen. 

"De Christelijke Gereformeerde Kerk welke ik dien en liefheb heeft te waken voor verbondsverstarring. Wij zijn tegen verbondsoverschatting en -onderschatting, maar staan een zuivere verbondsprediking voor naar Schrift en belijdenis. (..) Wee ons als we daarbij vergeten de nadruk te leggen op de verbondsbeleving in de weg van wedergeboorte en dagelijkse bekering." (..) "Je hoort steeds: Christus-prediking en vooral geen Christen-prediking. Maar wat is Christus zonder Zijn Christenen? Een Hoofd zonder lichaam! En wat zijn Christenen zonder Christus? Een lichaam zonder Hoofd! En daar juist ligt 't gevaar; de verarming, de verobjectivering in de prediking. Als men, jawel, de Christus predikt in Zijn noodzakelijkheid, algenoegzaamheid en dierbaarheid - moet daaraan onlosmakelijk verbonden zijn het antwoord op de vraag hoe Christus door de Heilige Geest en het Woord in het hart van de zondaar functioneert. Als dit laatste gemist wordt in de prediking is er een groot mankement. Er is dan in feite een halve prediking en zoiets is een onding."(..) "Verschillende zwammen en woekeringen hebben de kerk aangetast. Ik denk aan de verlammende greep van het defaitisme." [de neiging om de strijd maar op te geven, of een toestand van moedeloosheid.] (..) "Het verzwakken van de handhaving van de tucht doet de tuchteloosheid nog sterker toenemen. Als Walter Luthi schrijft dat wij niet een week, maar een buigzaam en meegaand Christendom zijn geworden, een christendom van aanpassen, dan moet ik hem helaas gelijk geven."(..) "Met dit alles waarover ik mijn mening gegeven heb wil ik ook betuigen, dat wij ten opzichte van de nieuwe gehoorzaamheid, ook in de prediking van het Woord, toch nog slechts een klein beginsel hebben."

De Generale Synode van Den Haag in 1950 benoemde een deputaatschap met de opdracht om enkele richtlijnen aan te geven voor het jaarlijkse toelatingsexamen aan de Theologische School. De benoemde broeders hadden een rapport opgesteld, mede ondertekend door ds. du Marchie van Voorthuysen.

Moeilijkheden binnen classis Amsterdam (1950-1952)

De kerkelijke vergaderingen die ds. Van Minnen meemaakte als predikant binnen de Christelijke Gereformeerde Kerk stelden hem teleur. "Er werd veel gepraat maar tot daden kwam het niet, zodat de spot gedreven werd met de eigen kerkelijke vergaderingen." Dat hij weigerde op grond van Gods Woord meisjes met kort haar belijdenis te laten doen werd op de classis Amsterdam gebracht en daar bespottelijk gemaakt. Zo gaf ds. A. Bikker (oud-zendingspredikant) als zijn mening te kennen, dat veel vrouwen en meisjes uit inheemse volkeren van zichzelf kroeshaar hebben, en dat we bij hen de lange haardracht daarom niet als norm kunnen  hanteren, en dus in het algemeen ook niet. Als de kerkenraad van Huizen er toch moeite mee had werd het deze meisjes met een korte haardracht aanbevolen in een andere gemeente belijdenis te doen. Ds. Van Minnen vond dat hij op deze wijze zijn ambtelijk werk niet meer kon doen. Gezien er naar zijn mening "een afdrijving was in leer en leven en een doordrijving van de verbondsgedachte", zag hij zich genoodzaakt zich los te maken van de Christelijke Gereformeerde Kerken. 

De kerkenraad van de Christelijke Gereformeerde Kerk van Gouda gaf in 1953 te kennen "dat het ontoelaatbaar is dat vrouwen met ongedekt hoofd aan het Heilig Avondmaal deelnemen."

Karaktereigenschappen

Ds. Van Minnen raakte betrokken in diverse kerkelijke conflicten. Op welke wijze speelden karaktereigenschappen hierbij een rol? Over hem bestaan enkele min of meer uiteenlopende referenties: Studiegenoot, oud-collega en opponent ds. J.H. Velema (1917-2017) verklaarde later dat ds. Van Minnen "een geliefd prediker" was, "een man met dichterlijke gaven."[*] Ds. K. Boersma (1927-2017) kon zich later ds. van Minnen nog goed herinneren in diens "spreken vanuit de Schrift."[*] Hij benoemde heel duidelijk wat het niet was, maar ook wat het wel was. Ds. G. Salomons noemde zijn wapenbroeder "een Nathaniël in wien geen bedrog is", waarmee hij wilde aangeven, dat deze niet bekend stond als iemand die af en toe een loopje met de waarheid nam. "In al die jaren dat wij elkander kennen heb ik hem nooit op een onwaarheid betrapt." Ook omschreef hij hem als "een zeer emotioneel man."[*] Dhr. A. Bel uit Vlaardingen meende zich te herinneren dat ds. Van Minnen van jongs af aan "nogal rechtlijnig" was.[*] Het oordeel van D. Koole, ambtsdrager in de Christelijke Gereformeerde Kerk in Den Haag en Amsterdam luidde: "Goed voor stevige standpunten, harde uitspraken, onverpakte oordelen, militante oproepen en verstrekkende beslissingen."[*]

Jacob Gerardus van Minnen werd geboren op 8 mei 1900 in Vlaardingen. Vanaf 1930 tot 1937 studeerde hij aan de theologische school in Apeldoorn. In de periode 1937 tot 1952 was hij predikant binnen de Christelijke Gereformeerde Kerk(en) en diende de gemeente Huizen (2 maal) en Delft. Binnen dit kerkverband positioneerde hij zichzelf niet bij voorbaat als rechtsbuitenbeentje. Hij nam het totale kerkverband voor lief en voelde zich er aanvankelijk ook thuis. En anderen zeiden ook: Jij hoort bij ons! Duidelijk is dat hij zijn principes aan strategische keuzes vooraf liet gaan en dat dit met een zekere resoluutheid gepaard ging.  Vrij van menselijke zwakheden en zonden is hij niet geweest. Omgaan met kritiek was niet zijn sterkste punt. In bepaalde discussies kon hij behoorlijk doordraven. Neemt niet weg dat achter dit alles een oprecht bewogen hart klopte. 

Maarten Baan, geboren op 8 augustus 1905 in Sliedrecht werd op 17 november 1935 door Prof. G. Wisse bevestigd. Na Rijnsburg volgde Bussum, Dordrecht (bevestiging ds. J.G. van Minnen) en Zeist (bevestiging ds. M.S. Roos). Emerituspredikant per 16 januari 1972. Ds. Baan was een man van de oude stempel en iedereen wist waar hij voor stond. Alleen in de handhaving van de oude lijn zag hij toekomst voor de Christelijke Gereformeerde Kerken; in de vernieuwingsdrift een verkeerde geest en haar ondergang. Ds. Baan was onverzettelijk in zijn mening, Tegelijkertijd had hij ook iets bedachtzaams en vreesachtigheid. Ds. Baan overleed op 7 juni 1973 in Driebergen en werd daar ook begraven.

Hendrik van Leeuwen (1906-1988) werd geboren op 10 mei 1906 in De Haag. Hier was hij werkzaam op een handelskantoor. Na zijn studie aan de Theologische hogeschool in Apeldoorn werd hij op 3 juli 1940 bevestigd door Prof. L.H. van der Meiden als predikant in Ermelo. Hierna stond hij in Tholen (1946), Delft (1949), Zaamslag (1952), Arnhem (1955),  Rotterdam-West (1962), Urk (1968), Elburg (1973). Op 4 juni 1979 ging hij met emeritaat. De arbeid van ds. Van Leeuwen was erop gericht dat de Christelijke Gereformeerde Kerken bewaard zou blijven bij haar oude gereformeerde beginselen. Hoewel niet kerkistisch van aard was ds. Van Leeuwen volbloedig christelijk-gereformeerd.

Cornelis Smits werd op 22 december 1898 geboren in Nieuw-Vennep. Op 6 november 1932 werd hij door docent P.J.M. de Bruin in het ambt bevestigd in de Christelijke Gereformeerde Kerk van Nieuwpoort. Hij diende hierna de gemeenten Sliedrecht (1934), Dordrecht (1942), Driebergen (1945), Sliedrecht (1952). Ds. Smits was soms wispelturig, nam geen blad voor de mond en preekte overal waar hij gevraagd werd, binnen of buiten het kerkverband. Op zondag 23 mei 1948 deelde ds. Smits onverwachts aan zijn gemeente mee dat hij het kerkverband van de Christelijke Gereformeerde Kerken wilde verlaten. Hij werd toen hiervan op het allerlaatste moment weerhouden. De onvrede van Smits over ontwikkelingen binnen de Christelijke Gereformeerde Kerken werd echter niet weggenomen. In 1954 nam hij een beroep aan naar de Old Christian Reformed Church te Grand Rapids in de Verenigde Staten. Van ds. Smits bestaat redelijk veel geschreven werk o.a. in de prekenseries Uit de Levensbron en Van Recht en genade. Ook was hij betrokken bij de (her)uitgave van boeken als 'Door Baca's Vallei' van J.C. Philpot (1951), 'Des Christens groot interest' van W. Guthry (1957)

Nicolaas de Jong, geboren op 31 augustus 1899 in Vlaardingen werd in 1931 predikant in Rijnsburg. Hierna stond hij in 's-Gravenhage-West (1934), Middelharnis (1946), Katwijk aan Zee (1952), Maassluis (1964), Driebergen (1967). Rond 1946 signaleerde ds. De Jong "verslappingen en een slaperige houding" en wees op "de noodzaak van de Schriftuurlijk-bevindelijke prediking." Hij zag alleen toekomst voor de Christelijke Gereformeerde kerken in het blijven bij deze prediking."

Huizen, 27 juli 1952

Op zondag 27 juli 1952 deelde ds. Van Minnen aan zijn gemeente  mee, niet langer in het verband van de Christelijke Gereformeerde Kerken te blijven. Hij deed dit met de volgende verklaring: 

"Gezien de huidige situatie in de Christelijke Gereformeerde Kerken, waarin ten opzichte van de prediking een almeer verstarde verbondsprediking en verbondsobjectivering zich openbaart. 

Gezien een voorwerpelijke Christusprediking, waarin almeer gemist wordt de kennis onzer diepe ellende. 

Gezien de avondmaalspraktijk van een al meer stelselmatig dwingen om na de belijdenis, ten avondmaal te komen, uit een ideaalnemend belijdenis doen. 

Gezien het zoeken naar samensprekingen, met de Gereformeerde Kerken synodaal en artikel 31 (vrijgemaakt), waarin onmogelijk een profetische roeping van de kerk gezien kan worden. 

Gezien het zoeken naar nieuwe vormen voor ons kerkelijk leven in liturgie, psalmberijming, ritmisch zingen, belijdenisvragen voor nauwer contact tussen belijdenis en avondmaal. 

Gezien de studenten die van de Theologische School komen bitter teleur stellen. 

Gezien de openbaring van de classis Amsterdam in haar belemmeringen van de uitvoering der kerkelijke tucht en haar belemmering in het trachten een dam op te werpen tegen de wereldgelijkvormigheid. 

Gezien het mij in de gemeente hier onmogelijk gemaakt wordt mijn ambt te bedienen naar de last en opdracht van mijn Zender in prediking, sacrament en tucht. 

Gezien de ondergraving van mijn ambt door voortdurende laster. 

Gezien de revolutionaire geest, die mede door de classis en de consulent gekweekt is geworden: heeft een deel van de kerkenraad, te weten de diakenen T. Veerman en T. Visser en de predikant zich losgemaakt van de Christelijke Gereformeerde Kerken in ons land en hier te plaatse. 

Overtuigd van onze gebreken en tekort, zelf in de allerheiligste verrichtingen is de alwetende God bekend, dat de bittere en pijnlijke strijd gestreden werd voor de beginselen van het Woord des Heeren, dat blijft tot in der eeuwigheid. 

Om Christelijk Gereformeerd te blijven naar de praktijk en de prediking van hen die ons daarin zijn voorgegaan, zoals wijlen ds. [J.] Schotel[*], ds. [H.M.] Van der Vegt[*], docent [A.] Van der Heijden[*] en meerderen, treden we uit deze Christelijke Gereformeerde Kerk onder de naam Christelijke Gereformeerde Gemeente. Geen wrok noch haat vervult onzer ziel."[*]

"Die nu voor een waar gelovige wordt gehouden op grond van zijn belijdenis, moet ten Avondmaal, gaan. In "de Gereformeerde Kerken" wordt dan ook de belijders die verplichting opgelegd; immers hun belijdenis onderstelt het zaligmakend geloof. Wij komen dan, evenals bij de onderstelde wedergeboorte bij de doop, ook bij het Avondmaal op het gebied der onderstellingen en wij halen de neo-gereformeerde leer, welke onze Kerk verwerpt, door een achterdeur weer binnen."

P.J.M. de Bruin

"Het trof mijn aandacht dat in een persverslag van de Generale Synode van de Gereformeerde Kerken (Augustus 1952) vermeld stond, als zou Prof. v.d. Schuit (in 1949) gezegd hebben, dat de Gereformeerde Kerken niet de veronderstelde wedergeboorte zouden leren. Voor twee jaar is dit ook zo gepubliceerd, en er is een rectificatie over gegeven. Hoe kan het ook anders! Want Prof. van der Schuit heeft dit niet kunnen zeggen, aangezien de Gereformeerde Kerken dit wel leren. Wat Prof. v.d. Schuit dan wel gezegd heeft? Dat de Gereformeerde Kerken niet leren dat de veronderstelde wedergeboorte zou zijn de grond voor de kinderdoop.  Aha! Dat is geheel wat anders. Ik hoop dat men deze legende over Prof. v.d. Schuit nu niet te kwade ure ga vernieuwen. Breke de dag nog eens aan, dat men naar recht kan zeggen: De Gereformeerde Kerken hebben de leer van de veronderstelde wedergeboorte als zodanig niet als minder juist, maar als bepaald onjuist verworpen. Eer kunnen we niet spreken over ver- (her) -eniging. En de Christelijke Gereformeerde Kerken moge er steeds voor blijven waken, dat deze veronderstelling, uitgeworpen bij de doop door de voordeur, nu door de achterdeur bij het avondmaal niet binnen worde gesmokkeld."  

G. Wisse

Reacties op uittreden van ds. Van Minnen 

In 1952 meende ds. C. Van der Zaal (1893-1976) op de Bondsdag van Chr. Geref. mannenverenigingen de zaak af te kunnen doen als een kwestie van "één centimeter haar." Prof. J.J. van der Schuit, die ds. Van Minnen wel een warm hart toedroeg "en aan wien ik zoveel dankbare herinneringen bewaar", zei in een reactie, "dat er een dreiging is van wereldgelijkvormigheid, die onze jeugd niet voorbijgaat." Maar hij benadrukte, "dat deze dingen (...) toch niet mogen gerekend worden als een reden, wettige reden, om het verband met de Kerk te verbreken." "Gans anders echter is het, wanneer het zaken betreft als prediking en Heilig Avondmaal, door u genoemd." Van der Schuit wees Van Minnen er op, dat ook deze zaken niet nieuw zijn: Hij citeerde uit de acta van 1846:

"Door sommigen is geleerd, dat het niet noodzakelijk is, dat iemand, die oprecht tot de Heere de toevlucht zal nemen alvorens overtuigd worde van zijn schuld en onmacht volgens de praktijk van de Heidelbergse Catechismus, maar dat iedereen tot omhelzing van Christus, ook zonder die voorbereiding, geroepen wordt.

De vergadering oordeelt: dat de Heere Jezus nimmer noodzakelijk noch dierbaar kan zijn, tenzij de zondaar eerst door de Heilige Geest overtuigd zij van zijn doem waardigheid en onmacht, en dat bovengenoemde stelling aanleiding geeft om inbeelding voor een oprecht geloof te houden.

Niemand zal ook tot de Heere Jezus willen komen, dan die alvorens van zijn ellendige staat in zichzelven overtuigd is, zonder dat wij hierdoor de vrijheid van de werking des Heilige Geestes beperken, maar alleen de gewone wijze Zijner werking opgeven in opzicht tot maat en trap van overtuiging". 

Tweeërlei richting

Is dit de weg?

Ook ds. W. Kremer wilde de bezwaren van ds. Van Minnen niet wegwuiven, maar volgens hem draaide het wel om de vraag: is dit de weg? "De geoorloofde en de rechte weg, waarop de zegen Gods verwacht mag worden? Of zijn de Chr. Geref. Kerken in het oog van ds. Van Minnen geen kerken meer en bindt de eed in haar gegeven niet meer? In de verantwoording lees ik niet, dat ds. van Minnen de Chr. Geref. Kerken geen kerken van Christus meer acht. Welnu, dan had hij toch een andere weg moeten bewandelen.(..) Wij weten allen dat het leven in alle kerken van gereformeerde gezindte een worsteling vertoont, die vragen aan de orde stelt, die zeker met een daad als van ds. van Minnen niet opgelost worden. (..) Meent ds. van Minnen nu inderdaad dat dit voor hem de weg is? Zie, dat is de vraag die bij ons allen leeft. Mocht hij zo een deel van zijn gemeente voorgaan op dit pad? Er is smart in onze ziel dat hij het toch deed. Waar komen wij terecht in het leven der kerken, wanneer wij deze weg bewandelen? Een ander constateert weer andere gebreken en doet evenzo. Ds. Van Minnen constateert geen verschil in de belijdenis. Hij noemt alleen praktische bezwaren. En in het noemen daarvan generaliseert hij nog sterk bovendien. Neen en nogmaals neen, om deze reden mag men geen afzonderlijke kerkelijke formatie in het leven roepen. In een onderschrift zegt ds. Van Minnen dat hij een Chr. Geref. Gemeente wil stichten in praktijk en prediking van hen, die daarin zijn voorgegaan, zoals wijlen ds. Schotel, v. d. Vegt, doc. v. d. Heyden. Maar hebben deze mannen zo gedaan? Van de beide laatste, die ik als mijn leermeesters gehad heb, weet ik zeker, dat zij een dergelijke houding zeer zouden afkeuren. Tenslotte zou ik ds. Van Minnen willen vragen: Meent u, dat u op de manier waarop u thans handelt, de genoemde bezwaren opheft, zo zij er zijn? Liggen deze zaken zo eenvoudig dat zij met het vormen van een andere formatie worden overwonnen?"

Tot de Wet en de Getuigenis

Rond 1950 ontstond er een samenwerkingsvorm rondom het blad Tot de Wet en de Getuigenis. Een gemêleerd gezelschap van voorgangers verleenden medewerking aan het blad, dat eerder door ds. B. Hennephof in het leven geroepen was. De redactie van het blad bestond rond 1952 uit: ds. D. van Leeuwen (St. Philipsland); ds. J. G. van Minnen (Huizen); ds. G. Taverne (Hoogeveen), ds. G. A. Zijderveld, (Grand Rapids.) Daarnaast werd medewerking verleend door: ds. W. Baaij, (Alphen aan den Rijn); Ds. M. Baan, (Dordrecht); ds. Joh. de Bres, (St. Maartensdijk); ds. A. v. d. Kooij, (Zuilichem Gld.); ds. J. C. V. Ravenswaay (Scheveningen); ds T. Wakker, (Aalburg N. B.); M. de Vos, (Kralingseveer) en L. Janse (Meeuwen). In het nummer van augustus 1952 stond een meditatie van ds. W.F. Laman afgedrukt, terwijl door ds. Van Minnen aandacht werd besteed aan een boekje, bedoeld als belijdenisgeschenk, en verschenen onder de titel: De nieuwe gehoorzaamheid. Het was geschreven door drie christelijke gereformeerde predikanten, t.w. ds. B. van Smeden, ds. H.W. Eerland en ds. A. Hilbers. Behalve goede zaken die in dit boekje te vinden waren, stond ds. Van Minnen er op veel punten scherp tegenover.[*]

Een kleine exodus

In 1952 onttrokken behalve ds. Van Minnen en een deel van zijn gemeente Huizen (115 leden en doopleden) ook op andere plaatsen gemeenteleden en voorgangers zich aan het kerkverband van de Christelijke Gereformeerde Kerken. In Eindhoven 100 leden en doopleden, de gemeente Nieuwleusen (met voorganger F. Luitjes), Puttershoek (200 leden en doopleden), Leersum (237 leden en doopleden met voorganger E. du Marchie van Voorthuysen). Het werd geen massale uittocht, maar wel werd duidelijk dat er onvrede aan de oppervlakte kwam. Hoewel men in Eindhoven en Nieuwleusen aanvankelijk wel aangegeven had om contact met ds. Van Minnen op te nemen, werd uiteindelijk besloten aansluiting te zoeken bij de Oud Gereformeerde Gemeenten in Nederland. Een groep van 125 leden en doopleden afkomstig uit de Christelijke Gereformeerde Kerk van Bussum brachten een beroep uit op hun oud-herder en leraar ds. G. Salomons. Op 9 september 1952 kwam het tussen Huizen en Bussum tot een afzonderlijk kerkelijk samenleven. Ds. H. Visser Mzn. van Rotterdam-Zuid zocht in augustus 1952 eveneens toenadering tot ds. Van Minnen.

Vlaardingen en Hoofddorp

In januari 1953 sloten twee kleine zelfstandige gemeenten in Hoofddorp en Vlaardingen zich bij Huizen en Bussum aan. Op de kerkenraadsvergadering van 7 oktober 1952 in Vlaardingen opende ds. G.J. van Vliet met het zingen van psalm 119: 83. Hij vroeg een zegen en las  1 Thessalonicenzen 5. Ds. Van Vliet deelde aan zijn kerkenraad mee, bestaande uit de broeders L. Breuchel, G. Naastepad en A. Bakker, een schrijven te hebben ontvangen van ds. J.G. van Minnen van Huizen, waarin gevraagd werd op maandag 13 oktober 1952 met elkaar te vergaderen. De gemeente van ds. L. Franke (1875-1942) in Hoofddorp, die in contact stond met de gemeente van Vlaardingen, had ook laten blijken bereid te zijn zich te verenigen met ds. Van Minnen. Deze zou hier eind november 1952 op een woensdagavond een preekbeurt vervullen.[*] Op 4 december 1952 deelde ds. Van Vliet aan zijn kerkenraad mee vergaderd te hebben in Huizen en dat deze vergadering "zeer aangenaam" was geweest. Ds. Van Minnen had inmiddels ook in de Vlaardingse gemeente een preekbeurt vervuld en de preken waren in de smaak gevallen. Ds. Van Vliet legde nu de vraag aan zijn gemeente voor hoe zij erover dacht om met elkaar te gaan samenwerken. Allen stemden hiermee in. Op 23 februari 1953 deelde ds. Van Vliet mee een schrijven van ds. Van Minnen te hebben ontvangen in verband met de naamsverandering van de gemeente.

Gerrit Jan van Vliet

Het levensverhaal van Gerrit Jan van Vliet begon in Vlaardingen op 7 december 1885. Hij was een zoon van Joost van Vliet (1861-1928) en Neeltje Holster. Het gezin van Vliet behoorde evenals de familie Van Minnen tot de Vrije Gereformeerde Gemeente in Vlaardingen. In 1906 werd vader van Vliet één van de oprichters van de Christelijke Gereformeerde Kerk te Vlaardingen. Op 17 april 1913 werd hij hier door ds. J. van der Vegt bevestigd als lerend ouderling. Na een tijdelijk verblijf binnen de Gereformeerde Gemeenten werd vader Van Vliet later predikant binnen de Federatie van Oud Gereformeerde Gemeenten. Zoon Gerrit Jan huwde op 31 december 1905 in Vlaardingen met Johanna de Herder. Uit dit huwelijk werden zes kinderen geboren: Neeltje (1905), Adrianus (1911), Hendrika (1919), David (1921), Gerrit Jan (1923), Johannes (1925). Op 2 juli 1933 overleed zijn eerste echtgenote in Vlaardingen. Op 21 april 1937 hertrouwde hij met Hendrina Klos. Hij werkte een tijdlang als zakkendrager in de suikerfabriek en ook als zeevisser. Door zelfstudie wist Van Vliet veel kennis te vergaren. Rond 1927 was hij ouderling-scriba in de Christelijke Gereformeerde Kerk van Vlaardingen. In deze periode werd hij werkzaam met een roeping tot het predikambt. In 1927 hield hij in een zaaltje aan de Dijksteeg in Vlaardingen[*] zijn eerste preek over Jesaja 40: 1-10 Troost, troost Mijn volk, zal ulieder God zeggen. Spreekt naar het hart van Jeruzalem, en roept haar toe, dat haar strijd vervuld is, dat haar ongerechtigheid verzoend is, dat zij van de hand des HEEREN dubbel ontvangen heeft voor al haar zonden."

Het gehoor van ds. van Vliet werd aanvankelijk gevormd door mensen die nooit eerder een kerk van binnen hadden gezien. Op 3 maart 1933 vond een instituering plaats van een zelfstandige Nederlands Gereformeerde Gemeente door ds. D.C. van Stempvoort van Rotterdam die Van Vliet hierop als lerend ouderling bevestigde. De gemeente van ds. Van Vliet vormde toen met de Rotterdamse gemeente de Nederlands (of Nederduits) Gereformeerde Gemeenten. Enige tijd hoorde bij dit verband ook een gemeente in Schiedam waar ds. W. Roos stond en een gemeente in Delft die bijeenkwam aan de Molslaan en gediend werd door ds. K.P. de Groot. Op 2 juli 1933 -vier maanden na zijn bevestiging tot lerend ouderling- overleed zijn eerste vrouw. Financieel had Van Vliet het niet breed. Een groot traktement genoot hij niet. 

Op 8 oktober 1935 werd van Vliet door ds. Van Stempvoort tot predikant bevestigd met de tekst: 2 Korinthe 4: 5 "Want wij prediken niet onszelven, maar Christus Jezus, de Heere; en onszelven, dat wij uw dienaars zijn om Jezus' wil." Op 9 oktober 1935 deed ds. Van Vliet zijn intrede met de tekst Handelingen 10: 33 "Zo heb ik dan van stonde aan tot u gezonden, en gij hebt welgedaan, dat gij hier gekomen zijt. Wij zijn dan allen nu hier tegenwoordig voor God, om te horen al hetgeen u van God bevolen is."

Over de prediking van ds. Van Vliet werd verschillend geoordeeld, hoewel overwegend waarderend. Sommigen waren van mening, "dat hij alleen voor Gods volk sprak." Anderen "dat het afsnijdende element niet voldoende naar voren kwam in zijn preken."[*] Vast stond, dat hij in ieder geval niet 'lijdelijk' was. Van Vliet verkeerde eens op een gezelschap waar het in de gesprekken neigde naar een verkeerde lijdelijkheid. Van Vliet zei: "Weet u wat God doet als hij een mens bekeert, dan haalt Hij de handen uit de zakken en maakt er gevouwen handen van.[*]

Hendrik Visser Mzn. en Rotterdam-Zuid 

Ds. H. Visser Mzn. bracht op 19 augustus 1952 een bezoek aan ds. Van Minnen in Huizen, waarbij hij meedeelde dat hij zijn stelling van 'een goddelijk geloof der wet, en een zaligmakend geloof van het evangelie' zo niet bedoelde als algemeen wordt opgevat, maar zoals ds. Van Minnen dit formuleert, namelijk, door één geloof tweeërlei reactie, t.w. wanneer het geloof zich richt op de wet of op het evangelie. Een gevolg van dit onderhoud was, dat beide predikanten overeen kwamen dat ds. Van Minnen een lezing zou houden in de gemeente van ds. Visser tot nader contact. Van de kerkenraad van Rotterdam-Zuid werd echter een schrijven ontvangen waarin het houden van de lezing werd afgezegd, waarbij als motivering diende, ''dat ds. Salomons op 9 september 1952 door ds. Van Minnen opnieuw in het ambt bevestigd was en men de mening had, dat het tweede huwelijk dat ds. Salomons was aangegaan niet wettig was voor God."[*]

H. Visser Mzn.

In 1947 was er nog een ander kerkverband uit de Chr. Geref. Kerk ontstaan (nl. de Christelijke Gereformeerde Gemeenten rondom ds. H. Visser Mzn.) echter vanwege andere redenen. Ds. Visser was geschorst vanwege een leergeschil.[*]

Hendrik Meliszn. Visser geboren op 23 januari 1911 in Strijen studeerde omstreeks dezelfde periode als ds. Van Minnen in Apeldoorn. Op 7 november 1937 was hij door Prof. P.J.M. de Bruin in Bunschoten als predikant bevestigd. Deze gemeente diende hij tot 1940. Hij werd toen predikant in Middelharnis. In 1945 nam hij een beroep naar Rotterdam-Zuid aan. Hier rezen bezwaren tegen zijn prediking: hij zou allegoriseren en vanwege zijn opvattingen ten aanzien van een 'tweeërlei geloof'. Ds. Visser zou stellen dat hetgeen geleerd wordt door een aan zichzelf ontdekte zondaar in de zondagen 2 tot 6 van de Heidelbergse Catechismus behoorde tot de noodzakelijke (maar niet zaligmakende) voorbereiding, oftewel het goddelijk geloof der wet.

De Wekker van 30 mei 1947 vermeldde het volgende over de kwestie: "De genoemde scheiding, die gemaakt wordt tussen Wet en Evangelie, tussen het Goddelijk geloof der Wet gewerkt door de Geest Gods en het zaligmakend geloof des Evangelies gewerkt door de Geest van Christus, is in onze kerkelijke pers sterk bestreden. Ds. L.S. den Boer, ds. J.G. van Minnen, ds. W. Kremer e.a. signaleerden dit kwaad in hun kerkbodes. Prof. L.H. van der Meiden gaf keurige voorlichting in ons Jeugdblad. Deze scheiding van Wet en Evangelie, zoals zij [ds. H. Visser o.a.] in prediking en geschriften van de laatste tijd opgeld trachtte te doen, is één doorlopende miskenning van des Heeren heilsopenbaring ons in de Schrift gegeven."

Overeenstemming 

De vier gemeenten Huizen, Bussum, Hoofddorp en Vlaardingen besloten samen verder te leven nadat overeenstemming bereikt was over de volgende punten: 

1. De grondslag: De Heilige Schrift (vervat in de Drie Formulieren van Enigheid) 

2. De kerkorde: De Dordtse Kerkorde (behalve datgene wat in onbruik geraakt is) 

3. De leer der twee en der drie verbonden: Men zal zich hoeden voor uitwassen. Men zal elkaar niet stipt voorschrijven wat men moet voorstaan, mits men zich houdt aan de gedachte (wat de Schrift betreffende deze dingen leert) dat in het genadeverbond het vredeverbond wordt gerealiseerd'. 

4. De Heilige doop: Het standpunt, dat de Heidelbergse Catechismus inzake dit sacrament inneemt in zondag 26, 27 van de Heidelbergse Catechismus 

5. Het Heilig avondmaal: In de prediking zal ten volle benadrukt worden het onderscheid tussen het goddelijke recht en het kerkelijke recht. 

6. Belijdenis des geloofs: Men zal de nadruk leggen op de ernst van deze dingen, opdat - zo mogelijk - voorkomen zal worden, dat kwade praktijken ingang vinden. 

7. De tucht: Om wereldgelijkvormigheid te weren met verstand en teerheid de tucht handhaven. 

8. De naam van het kerkverband: Christelijke Gereformeerde Gemeenten in Nederland. 

Men koos voor de toevoeging: in Nederland: 

"Wij distantiëren ons van de kerkgroepering van ds. H. Visser Mzn, die in 1947 uit de Christelijke Gereformeerde Kerken is getreden maar om andere redenen. Zolang hij zijn onschriftuurlijke stellingen niet herroept, zal men zich onder geen beding met deze gemeenten verenigen."[*] 

Ds. F. Luitjes en diens gemeente Klundert werden niet in het verband opgenomen.[*]

Hessel Groen

Binnen het zojuist gevormde kerkverband kreeg de opleiding van aanstaande predikanten direct de aandacht: "Onze reformatorische vaderen waren voorstander van een gedegen opleiding om het Woord Gods recht te kunnen snijden en dwalingen te kunnen weerleggen." Op de classisvergadering van 5 mei 1953 werd een broeder uit Bussum toegelaten tot de opleiding. Het betrof de heer H. Groen, die ouderling was in de gemeente Bussum. Hessel Groen werd op 25 juli 1917 geboren in Bunschoten. Hij was een zoon van de bekende ds. K. Groen, onder meer predikant in Rotterdam-West. Ds. Groen sr. overleed in 1943 in Ameide. Ds. J.A. Riekel, die goed met ds. Groen sr. overweg kon, leidde diens begrafenis en sprak toen over 2 Timotheüs 4: 7 en 8. Op het kerkhof spraken ds. N. de Jong, ds. D. Driessen en een tweetal ouderlingen van de Chr. Geref. Kerk in Rotterdam-West en Centrum. Ook binnen de Gereformeerde Gemeenten werd middels het blad De Saambinder aandacht besteed aan diens overlijden. Ds. Groen had volgens dit blad "onder Gods volk vele vrienden. Zijn heengaan is voor de zijnen en voor zijn gemeente een groot verlies, maar wie hem gekend hebben, mogen geloven, dat dit hem ten eeuwige winst geworden is. Onder ons was hij geen onbekende door de artikelen, die hij in De Banier geschreven heeft."[*]Zoon Hessel groeide op in Rotterdam, maar na zijn huwelijk op 23 mei 1946 met Gerda Knevel, geboren op 22 november 1914 in Hilversum, vestigde hij zich in Bussum. Hij was eerder werkzaam als drogist en vertegenwoordiger. Tijdens het onderzoek naar roeping en genadestaat deelde de heer Groen het één en ander aangaande deze zaken mee dat bij alle aanwezigen dusdanige instemming had, dat niemand bezwaren had hem toe te laten tot de opleiding. 

Het is voorts niet te ontkennen, dat met name de Verbondsbeschouwing soms ontaardt tot een vervlakking in de beleving, alsof het voldoende ware, dat wij door geboorte onder de Verbondsbedeling zijn opgenomen, of dat wij zonder innerlijk wederbarende werkingen des Heiligen Geestes de weldaden des Verbonds ons zouden kunnen toeëigenen en deelachtig worden. Geloof en bekering zijn wel noodzakelijk in het licht des Verbonds, maar altijd zo, dat goed in het oog worde gehouden, dat ook dit alles genadegift des Verbonds is, tevens dat krachtens dit Verbond, hoe ellendig dat wij ook in onszelf zijn, wij een recht hebben om te geloven. Om daarvan gebruik te mogen maken is het noodzakelijk, dat wij in de bevindelijke weg leren, dat wij God kwijt zijn, en van nature in een verbroken werkverbond liggen, dood door de misdaden en de zonden, en wij alleen door een oprecht geloof Christus en al Zijn weldaden deelachtig kunnen worden, waartoe dan ook dit Verbond ons de volzalige weg ontsluit. 

Generale synode Christelijke Gereformeerde Kerken (1953)

De kerkenraad van Zaamslag had eerder met haar predikant ds. H. van Leeuwen op de classis Middelburg een instructie ingediend met daarin het voorstel voorkeur uit te spreken voor bepaalde predikanten die voor deze benoeming als hoogleraar in aanmerking zouden moeten komen. Deze instructie werd niet overgenomen. Zaamslag had zich in een rondschrijven tot de zusterkerken gericht en daarin alvast een suggestie gedaan. Deze actie van Zaamslag werd door anderen afgekeurd. Een instructie van de kerkenraad van Middelburg (met ds. D. Slagboom) werd aanvaard: Deze instructie riep op (veroordelend het uittreden van predikanten en kerkenraden zonder enig appèl op de meerdere vergaderingen) met het oog op de heropende samensprekingen met andere kerken van gereformeerd belijden: 

"zich opnieuw ernstig te willen beraden of deze nog langer voortgang zullen vinden, daar toch de Gereformeerde Kerken blijkens haar laatste synode hardnekkiger dan ooit vasthouden aan de leer van de veronderstelde wedergeboorte en de Ger. Kerken (naar art. 31 D.K.O.) [die] in de praktijk der prediking al verder af komen te staan van het bevindelijke element in de bediening des Woords." 

Op de tafel van de synode van 1953 lag verder een indringend rapport uit de classis Dordrecht.[*] Volgens het rapport was de situatie in de Christelijke Gereformeerde Kerken zo ernstig "dat dringende maatregelen noodzakelijk zijn". In de eerste plaats wezen de rapporteurs (ds. M. Baan en ds. H.C. van der Ent) op "de onrust in het kerkelijke leven wat blijkt uit het schrijven in de kerkelijke pers, op de kerkelijke vergaderingen en door het uittreden van ds. Van Minnen en ds. Van Voorthuysen en enkele gemeenten in geen geringe mate is toegenomen." 

Maar de rapporteurs gaven ook hun eigen visie op de stand van zaken: "Bij de Christelijke Gereformeerde Kerken valt een bedenkelijke afglijding waar te nemen van de oude lijn der Afscheiding." Zij gaven een ernstige en laatste waarschuwing:

"Al is uw commissie bevreesd, dat haar stem zal zijn als een roepende in de woestijn, toch ziet zij het als haar roeping, met alle klem dit getuigenis te laten horen, en zou met een variatie op een woord van de bezwaarden broeders in 1892 willen zeggen tot de generale synode: "Broeders, om 's-Heeren wil, wacht u er toch voor gevaarlijke stappen te doen! Lees dit rapport niet alleen met scherpe kritiek, maar laat het u een oorzaak zijn tot ernstige bezinning en terugkeer tot de oude lijn der Afscheiding. Met bijzondere klem dringt uw commissie er bij de particuliere en generale synode op aan, dit schrijven niet te onderschatten, ook de bezwaarden niet met een compromis gerust te stellen, door allerlei nieuwe dingen straks in te voeren zogenaamd alles overlatende aan de vrijheid der kerke, want zou de komende generale synode door voeren wat nu bezwarend moet worden genoemd en naar de stem van de bezwaarden zou hoegenaamd niet worden gehoord, dan zal de generale synode ook verantwoordelijk zijn voor alles wat de gevolgen daarvan kunnen zijn."

Op de synode van 1953 kwam het conflict in de Old Christian Reformed Church in Amerika en Canada ter sprake. Ds. J. Tamminga te Chattam had met zijn gemeente en die van Sint Thomas deze formatie verlaten en zo was er een Free Christian Reformed Church ontstaan. Zowel ds. Tamminga als ds A. Zijderveld, predikant bij de Old Reformed Church te Grand Rapids, waren als gasten ter synode en beiden gaven de verzekering mee te zullen werken aan het helen van de breuk. Ook het 55-jarig ambtsjubileum van prof. G. Wisse kwam ter sprake. Door de voorzitter van de synode, ds. W. Kremer, werd gememoreerd dat op vrijdag 11 september 1898 "Wisse in het ambt van dienaar des Woords was bevestigd." Ds. Kremer wees op "de zeldzame zegeningen, die de jubilaris van de Heere heeft ontvangen. Zo lang mocht u Gods Woord bedienen en u bent nog zo fris en vaardig van geest, dat jongeren jaloers op u zijn. Wat is toch het geheim? In twee woorden werd dit aangeduid: verkiezing en genade. De Heere heeft u willen verkiezen en begenadigen. Christus heeft zich in uw leven centraal gesteld. Om het met uw eigen typische woorden te zeggen: iets uit Christus is in u overgespat. Uw arbeid was theologisch en christocentrisch. Hartelijk dank voor alles wat u ons gegeven hebt." De jubilaris nam nu zelf het woord hetgeen, aldus verslaggever ds. J.H. Velema "meer dan de moeite waard" was: "Geestelijk en geestig." (..) "ledere afgevaardigde en toehoorder zal blij geweest zijn dit te hebben mogen meemaken." Wisse memoreerde uit zijn leven: 22 jaar in de Geref. Kerken en 33 jaar in de Chr. Geref. Kerken. Als geheim van achter zijn drijvende kracht zei Wisse: "Ik ben er hartelijk van overtuigd dat ik geroepen ben - dat is de motor; dan zijn we wel onbekwaam; maar nooit onbevoegd - en dat ik een boodschap heb: dat Christus Christus is! Ik ben dezer dagen 55 jaar getrouwd met Maria Elisabeth van Oosten en morgen 55 jaar met de Kerk des Heeren." Aan mevr. Wisse werd door de Synode een telegram van medeleven gezonden. Prof. Wisse trakteerde de synode 's morgens op gebak en mevr. Wisse 's middags op bruidsuikers.[*] 

Zwolle

Op 23 juli 1953 waren op de classisvergadering in Bussum enkele afgevaardigden uit Zwolle aanwezig. De bezoekers brachten de hachelijke situatie van de vele hervormde evangelisaties ter sprake. In verband met doop en avondmaal konden zij geen evangelisatie blijven. Bij hen zou echter de naam 'christelijk-gereformeerd' kunnen afschrikken wat een belemmering zou vormen om zich te verenigen met de Christelijke Gereformeerde Gemeenten in Nederland. Met de grondslag van het kerkverband ging men geheel akkoord. Ds. Salomons gaf aan dat 'christelijk-gereformeerd' niet iets nieuws is, maar al in de tijd van de Reformatie in gebruik was. "We hebben juist naar deze naam teruggegrepen om ons beginsel aan te duiden." De broeders uit Zwolle waren overtuigd en hierop sloot een deel van een Zwolse evangelisatie 'Elim', waar ds. P. Zandt vroeger veelvuldig kwam, zich aan bij het kerkverband. De heer J. Blankespoor (1906-1973)[*] werd door de classis onderzocht op roeping en genadestaat en aanvaard op grond van artikel 8 DKO. Nadat door ds. Van Minnen in Zwolle een gemeente geïnstitueerd was, werd br. Blankespoor op 2 september 1953 in Zwolle als predikant bevestigd. Tijdens de classicale vergadering van 8 oktober 1953 werd besloten om student H. Groen op 2de kerstdag in de gemeente Vlaardingen te laten voorgaan.

Synode 1953

In september 1953 werd de synode van de Christelijke Gereformeerde Kerken gehouden in Apeldoorn. Tijdens deze synode werden in de plaats van J.J. van der Schuit en L.H. Van der Meiden drie nieuwe hoogleraren benoemd. t.w. de predikanten J. van Genderen (Zutphen), W. Kremer (Apeldoorn) en dr. B. J. Oosterhoff (Utrecht-C.) Oosterhoff was op dit ogenblijk de enige doctor in de theologie binnen de Christelijke Gereformeerde Kerken en ds. J. van Genderen stond op het punt om te promoveren.

Kanselboodschap 

Om aan de onrust tegemoet te komen liet de Synode een Kanselboodschap uitgaan. Met grote eenstemmigheid werden de bezwaren gewogen en de meeste daarvan ook onderstreept. Aan het concept van de Kanselboodschap stond Prof. G. Wisse, maar de hand van ds. W. Kremer is er ook in op te merken.[*] Het eindresultaat van dit getuigenis heeft de Synode in de volle breedte unaniem overgenomen. Ook is het eensgezind de kerken aangeboden, met het verzoek het op zondag 20 september 1953 namens de synode voor te lezen in de gemeenten.

Het moderamen van deze synode bestond uit preses W. Kremer, assessor J. C. Maris, eerste scriba I. de Bruine, tweede scriba D. H. Biesma, quaestor W. F. Laman. Zij vertegenwoordigden toen ongeveer de totale breedte van de Christelijke Gereformeerde Kerken. Het bleek dat men bereid was om elkaar vast te houden. Maar in praktijk bleek dat niet alle kerkenraden bereid waren het over te nemen. [*] 

De Kanselboodschap van 1953 was het laatste getuigenis dat eenstemmig namens de synode aan de kerken is aangeboden. [*] 

Toelichting op de Kanselboodschap (Prof. G. Wisse)

Na het verschijnen van de Kanselboodschap in opdracht van de Generale Synode van 1953 behandelde Prof. G. Wisse het getuigenis door zijn bijdragen in 'De Wekker'.

"Al die tegenwoordige nieuwe theologische denkwijzen, van wat men dan nog durft noemen de oude Gereformeerdheid, al die daarmee vaak gepaard gaande nieuwerwetse cultus, het is in zijn diepste wezen in de regel ballast voor uw arme naar de levende God dorstende ziel. Hoe ouder ik word, beste vriend, hoe minder ik waarde vind in al die nieuwe bewegingen; hoe ouder ik word zeg ik weleens, hoe antieker ik word. Fanatiek antiek; als het aankomt op de enige ware weg der zaligheid; op het stuk van Zondag 1 uit onze Catechismus. Vooreerst vind ik daar alles in, wat mijn arme ziel nodig heeft; en al het andere kan haar slechts verwarren, verbijsteren, onthutsen, opgeblazen maken, bezwaren, en doen hijgen onder al de intellectuele en verkeerd-mystieke lasten. (..) Velen (ook Christenen) weten veel b.v. van Kierkegaard en Nietzsche en Barth enz, maar zo goed als niets van de volzalige aloude verborgenheden des geloofs, des Verbonds, der godzaligheid en wat dies meer zij." (..) (1953) Wisse schreef dat hij zich verbonden voelde met het voor 'ouderwets versleten soort' "hetwelk nog kan spreken uit de bevinding, niet enkel dat er een hel en hemel is, of ook wel dat er een volkomen Zaligmaker is voor een verloren zondaar; maar dat er ook van weet te "getuigen, hoe die twee, als genade verheerlijkt wordt, bij elkander komen en met elkaar omgaan. Kortom ge begrijpt mij wel hoop ik; zo niets van die nieuwe koers, waarbij je uit de koers raakt,(..) men van het bevindelijke leven vijandig is, (..) nieuwerwetse vroomheid die zich zo vitaal en zo kerngezond acht. Vaak een verkapt Barthiaanse richting met grootdoenerij, maar waarbij alle diep geestelijk inzicht gemist wordt. Meest allemaal hoogstaande juich-mensen, maar zonder kennis van Ps. 130, of van Ps. 6. etc. Het is gevaarlijker nog dan puur modernisme of atheïsme, want men meent dan nog "Schriftuurlijk" te zijn op de koop toe." (1955)

Mijdrecht

Naar wij vernemen is de Gereformeerde Gemeente te Mijdrecht in haar geheel overgegaan naar het verband van de Chr. Geref. Kerken. Deze aan gelegenheid heeft haar beslag gekregen op de laatstgehouden vergadering van de classis Utrecht der Chr. Geref. Kerken. De Geref. Gemeente van Mijdrecht telde volgens het kerkelijk jaarboekje der Geref. Gemeenten van 1953 25 belijdende en 41 doopleden.

Trouw, 14 januari 1954

Veenwouden

Veenwouden werd in 1917 als een vrije gereformeerde evangelisatie opgericht. In juli 1920 werd opdracht gegeven om een kerkje met 300 zitplaatsen te bouwen. Ook besloot men de evangelisatie om te zetten in een vrije Gereformeerde Gemeente. Op 20 okt. 1930 trad de gemeente van Veenwouden toe tot de Christelijke Gereformeerde Kerk. Ouderling J. Hamstra (1900-1977) die deze gemeente als zodanig ruim 16 jaar diende emigreerde na de Tweede Wereldoorlog naar Canada.

Jetse Hamstra

Hamstra werd geboren op 27 september 1900 in het dorp Veenwouden, Friesland. Het was speciaal in die jaren, dat hij bekend werd met de werken van Theodorus van der Groe, Justus Vermeer, Brakel, Smytegelt, Van Reenen enz, alsook met de geschriften en gezangen van Ledeboer, Groenewegen, Lodenstein en Da Costa. (..) Hij had een grossierderij en kruidenierszaak en veel tijd moest hij voor zijn zaak op de weg doorbrengen. Wanneer hij voor zaken op stap was, kon Hamstra niet zwijgen omtrent de dingen betreffende het geestelijk welzijn. Hij was altijd vol van de liefde van God in zijn hart en in het spreken met zijn klanten over die liefde, wat Christus kon doen en wilde doen voor een arm en ellendig zondaar, vond hij zijn vermaak. (..) Hamstra diende de gemeente van Veenwouden gedurende 16 jaren getrouw als ouderling en catechiseermeester. Na de Tweede Wereldoorlog besloot de familie Hamstra, evenals zovele anderen, naar Canada te emigreren. (..) In de vroege lente van 1950 verhuisden de Hamstra's naar de omgeving van Dundas in Ontario. In Grand Rapids was aan Mr. Hamstra na onderzoek toestemming gegeven om te dienen als lerend ouderling. Op 12 februari 1950 sprak Mr. Hamstra voor de eerste keer een stichtelijk woord tot ongeveer 19 personen. Op 24 april 1950 werd onze gemeente, de kerk van Dundas, geinstitueerd. Op 28 juli 1954 werd op de classicale vergadering te Dundas aan Rev. Hamstra toestemming verleend om de gemeenten te dienen in de volle bediening van Woord en sacramenten overeenkomstig art. 8 van de K.O. van Dordrecht (niet art. 3 zoals in het artikel staat).

Uit: jaarboek 1977 van de Free Reformed Church of North America.

Delft

Naar wij vernemen heeft een deel van de Chr. Geref. Kerk van Delft het verband met deze kerk verbroken en zich onder leiding van ds. J. G. Minnen te Huizen geïnstitueerd als een afzonderlijke Chr. Geref. Gemeente. Ds. Van Minnen had tot deze instituering mandaat ontvangen van classis der Chr. Geref. Gemeenten in Nederland land, waarbij de Chr. Geref. Gemeente te Delft zich heeft aangesloten. Het aantal leden en doopleden bedraagt thans 48.

Trouw, 1 juni 1954

Delft

De volgende zondag werden opnieuw preken gelezen van ds. G. van Reenen over Jeremia 33: 3c en zondag 1 van de Heidelbergse Catechismus.[*] De catechismusverklaring van Justus Vermeer werd door de broeders unaniem als heel goed beschouwd, maar aan het lezen in de kerk kleefden volgens hen enige bezwaren: talloze onderverdelingen en verouderd taalgebruik. Ook van het lezen van Oude Schrijvers uit de tijd van de Nadere Reformatie werd om praktische redenen afgezien. Ook werden preken gelezen uit de serie Uit de Levensbron van christelijk gereformeerde predikanten. Vrijwel de gehele serie tot ver in de jaren 70 behoorde tot de kerkelijke bibliotheek. In juni 1955 werd besloten tot de aanschaf van preken van J.C. Philpot en de catechismuspreken van ds. G.H. Kersten bij de firma Van Tol te Dordrecht. De belijdeniscatechisanten kregen van de kerkenraad een tweetal boeken aangeboden: 'De droefheid naar God' en 'Uit het zielenleven' van Prof. G. Wisse.[*] 

Delft (Geref. Gemeente)

Inmiddels was er in Delft gelijktijdig nog een andere gemeente ontstaan. Deze gemeente sloot zich aan bij het landelijke verband van de Gereformeerde Gemeenten en kwam aan het Oosteinde. Men begon onder leiding van de heer A. Vlasblom met het lezen van dezelfde preken: die van ds. G. van Reenen. Sommige leden die hierbij betrokken waren kerkten ten tijde van ds. J.A. Riekel eveneens in de Christelijke Gereformeerde Kerk van Delft. Anderen waren thuislezers en/of waren lid van de Gereformeerde Gemeente in Den Haag. Vanaf 1948 vormde men een afgescheiden groep als afdeling van de gemeente Den Haag. Op 21 oktober 1954 werd door ds. K. de Gier een gemeente geïnstitueerd. De eerste preken die gelezen werden waren beide van ds. G. van Reenen 's-morgens Johannes 18: 1-11 en 's-middags Heidelbergse Catechismus zondag 1. De Gereformeerde Gemeente van Delft heeft nooit een eigen predikant gehad. Wel zijn er beroepen uitgebracht op de kandidaten G.J. van den Noort (1965) en Chr. van Poel (1968).[*]