Op 17 juni 1892 sloten de kerken die voortkwamen uit de Afscheiding van 1834 en uit de Doleantie zich aaneen. Het kerkverband van de Gereformeerde Kerken in Nederland was hiermee ontstaan. Het waren niet de minsten die in het voorfront van dit kerkverband stonden: dr. Abraham Kuyper met aan zijn zijde dr. H. Bavinck. Al spoedig kwamen er verschillende dogmatische werken op de markt van gereformeerde theologen die op grote waardering konden rekenen. Met name aan dr. Kuyper kleven verschillende dogmatische concepten, waaronder de 'gemene gratie', de 'veronderstelde wedergeboorte', en 'de rechtvaardigmaking van eeuwigheid.' Op grond van het eerstgenoemde concept drong Kuyper aan op een actieve rol van christenen in de samenleving en vergaande samenwerking met andersdenkenden op het gebied van de overheid. Het tweede concept van Kuyper was gegrond op de gedachte, dat de bediening van de heilige doop rust op de veronderstelling, dat in het te dopen kind het ingeplant geloofsvermogen (sluimerend) aanwezig is. Gelovige ouders zijn verplicht, in de veronderstelling dat het genadewerk Gods reeds in hen plaats vond, in de Naam van de Drie-enige God hun kinderen te laten dopen. De kerk is verplicht hen voor wedergeboren te houden, totdat gebleken is dat ze het achteraf gezien niet waren. De sluimerende wedergeboorte, die jarenlang verborgen kan blijven, komt openbaar als men tot geloof en bekering komt. Kuyper was zo zeker van zijn zaak dat hij de stelling aandurfde: "volhardt iemand in de opinie, dat een kind zou mogen worden gedoopt, zonder dat daarbij zijn uitverkiezing ondersteld werd, dien zeggen wij aan dat hij met geen eerlijke consciëntie in de Gereformeerde Kerken blijven kan." Wat betreft het laatst theologisch concept verdedigde Kuyper de stelling dat de rechtvaardiging van de zondaar niet plaats vindt in de tijd, maar dat dit moment ligt in de eeuwigheid. "Eer de Heere het werk van de wedergeboorte in hem begonnen heeft, is de zondaar reeds gerechtvaardigd." 

In het Wekkertje van 20 mei 1892 stond het volgende afgedrukt: Bezwaarschrift aan de Eerwaarde Synode der Christ. Geref. Kerk in Nederland, vergaderd te Amsterdam, den 7den Juni en volgende dagen. Het was opgesteld door ds. F.P.L.C. van Lingen en ds. J. Wisse met een klemmende oproep aan de Synode om de op handen zijnde vereniging nog niet te sluiten. Dit op grond van deze bezwaren:

a. Nooit is de kerkenraden verzocht of opgedragen, de vergadering van mans lidmaten in elke gemeente op te roepen, ten einde al of niet toe te stemmen in de voorwaarden van Leeuwarden en de verklaring, daarvan gegeven, hetgeen toch het onvervreemdbaar recht der gemeente mag gerekend worden, omdat de vereniging alle gemeenten met de kerken der Doleantie samenbindt. Wij achten daardoor de rechten der gemeente verkort.

b. In de strijd der laatste jaren bleken de beginselen van Afscheiding en Doleantie met elkander in strijd, vooral in de beschouwing der Hervormde Kerk. Indien dan niet één der twee beginselen in de Verenigde Kerken aan het ander zal opgeofferd worden, waarvan kan hun samenvoeging dan anders oorzaak zijn dan van twist en eindeloze verwarring?

c. Bezwaarlijk valt het ons, broeders! om voetstoots alle kerken in Doleantie, hoe ook ontstaan, zonder enig onderscheid voor "zuivere Geref. kerken naar belijdenis en kerkorde" te erkennen, ja zelfs te erkennen al hare lidmaten, die zonder enig kerkelijk onderzoek zich in het Duplicaatboek lieten inschrijven.

d. Een ander bezwaar is niet ons geringste. Het is onze vaste overtuiging dat de wederkerige liefde, die toch bij elk huwelijk, ook bij dat van deze kerkengroepen, een allereerste vereiste is, maar al te veel wordt gemist, en zodanig huwelijk noodwendig bron van betreurenswaardige verwarring en tweedracht zal worden.

e. En eindelijk is het ons een overwegend bezwaar voor gereformeerd te erkennen, wat door voorgangeren der dolerende kerken in de laatste tijd in het publiek is uitgesproken en geleerd omtrent de wedergeboorte en de Heilige Doop."  

Hoe het in 1892 begon
"Slechts vier predikanten gingen niet met de vereniging mee. Slechts vier gemeenten telde de Christelijke Gereformeerde Kerk. In Zierikzee bleef ds. Wessels met zijn gemeente getrouw, in Noordeloos stond de oude ds. Jonkman pal, in Den Haag trok ds. Wisse met een deel van de gemeente zich uit het nieuwe kerkverband terug. Ds. van Lingen te Zetten bleef Christelijk Gereformeerd, maar Z. Eerw. werkzaam aan het gymnasium aldaar, diende geen gemeente. In de vacante gemeente in Teuge bleef ouderling Schouten (vader van ds. van Schouten van Bussum) met zijn gemeente staande. Er werd toen geworsteld en gebeden. Ouderling Schouten, die niet met die vereniging mee kon gaan, had de Heere gebeden, dat toch één predikant zou blijven staan, opdat de kerk der scheiding niet geheel zonder wettige leraars zou blijven voortbestaan en dit zou hem een blijk van 's Heeren gunst wezen. En zie, in plaats van één, waren er vier dienaren des Woords. Wij waren zwak, maar in de Heere werd kracht gezocht. Wij waren zonder Theologische School, alleen Zierikzee, Noordeloos en Teuge behielden de kerkelijke goederen. Smaad en hoon was ons deel. Vroegere broeders van hetzelfde huis, die met de vereniging meegingen, noemden ons scheurmakers, kreten ons standpunt voor "duivelswerk" uit en smalend schreef de Heraut van "het kerkgenootschap van de heren van Lingen en Wisse." Daartegenover was er een opgewekt kerkelijk en geestelijk leven. Wij die van het begin af aan meegeleefd hebben, hebben toen heerlijke dagen doorleefd. Wat al liefde onder de broederen! Wat opoffering voor de waarheid. Toen ds. Wisse voor de eerste maal na uittreding uit "de Geref. Kerken" in de zaal Diligentia optrad, was er een broeder onder het gehoor die dien morgen een voetreis van vier uren had afgelegd om weer in de Christelijke Gereformeerde gemeente te kunnen opgaan. Spoedig werden op verschillende plaatsen gemeenten gesticht. Door gebrek aan leraren, werden door ouderlingen predicatiën gelezen. Maar men hoorde geen klacht over dit geregeld preeklezen. Integendeel de ervaring van 's Heeren tegenwoordigheid deed zelfs verlangend naar de zondag uitzien en men had het goed onder die oude predicaties. Soms traden wij op in schuren en stallen, ja het is wel gebeurd dat in de plaats waar de gemeente vergaderde het pluimvee in de balken was gezeten, maar dit deerde niet. De liefde, in Psalm 133 bezongen, was aanwezig."

P.J.M. de Bruin

Het bezwaarschrift werd voorzien van meer dan zeven honderd handtekeningen en aan de synode gezonden. Onder aan het bezwaarschrift stonden ook de namen van vier predikanten t.w.: F.P.L.C. van Lingen[*], J. Wisse[*], Ph. J. Wessels[*] en H.A. Jonkman[*]. Op donderdag 9 juni 1892 behandelde de synode het bezwaarschrift, maar na een stemming werd het verworpen met alle stemmen op één na. Het overwegende bezwaar ten aanzien van de veronderstelde wedergeboorte werd weggewuifd met het argument, dat men verenigde op basis van een gezamenlijk instemming met de gereformeerde belijdenis. Binnen deze kaders zou na de vereniging op een kerkelijke vergadering nader over het onderwerp gesproken kunnen worden. De synode sprak ten slotte als oordeel uit: "Dat de Synode, op grond van al het bovengenoemde besluit, geen gevolg te geven aan het verzoek der voornoemde broeders om thans nog niet definitief te sluiten de naar hun mening door zovelen gevreesde vereniging, maar voort te gaan met de behandeling van de zaak der vereniging, wijl men geen kerkelijke vereniging mag weigeren om redenen, waarom men een kerkelijke vereniging niet zou mogen verbreken." Op 16 Juni 1892 werd - nadat ook de naam christelijk- gereformeerd was prijsgegeven - definitief besloten om tot vereniging over te gaan. Op vrijdag 17 Juni 1892 werd - tijdens een gezamenlijke synodezitting onder leiding van ds. W.H. Gispen sr.[*] in de Keizersgrachtskerk in Amsterdam - het kerkverband van de 'Gereformeerde Kerken in Nederland' een feit. Direct lieten, behalve de vier zojuist genoemde bezwaarde predikanten, enkele gemeenten blijken niet mee te zullen gaan. Dit waren Zierikzee, Noordeloos, Teuge en Den Haag. Op 20 juli 1892 leidde ds. F.P.L.C. van Lingen in Utrecht een vergadering voor belangstellenden vanuit het hele land bijeengekomen. Benadrukt werd de continuïteit van de Chr. Geref. kerk. Men zag zichzelf als wettige voorzetting van de afgescheiden kerk van 1834. Het kerkblad van ds. J. Wisse werd omgedoopt tot het algemeen kerkelijk orgaan De Wekker.

Spijtoptanten

Doordat de vereniging van 1892 bij meerderen achteraf gezien niet erg voldeed, bloeide de Christelijke Gereformeerde Kerk spoedig weer op. Alles moest echter opnieuw opgebouwd worden. Kerkgebouwen waren er veelal niet meer. Men kwam samen in gehuurde zaaltjes, in schuren soms zelf in stallen. De financiële middelen waren gering. Op de eerst gehouden synode op 3 en 4 januari 1893 in Den Haag bestond het kerkverband uit 9 gemeenten: Noordeloos, Teuge, Zierikzee, Arnhem, Dordrecht, Den Haag, Lutten, Rotterdam en Utrecht. Een half jaar later waren er inmiddels 17 gemeenten. De vereniging van 1892 bleek achteraf minder succesvol als voorgesteld. Plaatselijk leefde men soms nog jarenlang gescheiden voort. Na korte tijd keerden er verschillende spijtoptanten vanuit de Gereformeerde Kerken terug naar de Christelijke Gereformeerde Kerk. Tot deze spijtoptanten behoorde o.a. ds. J. Schotel en H.M. van der Vegt.

Theologische School

In 1894 vond de oprichting van een theologische school plaats. De eerst aangewezen persoon om studenten op te leiden was ds. F.P.L.C. Van Lingen. Dit werk nam hij samen met ds. J. Wisse Czn. ter hand. In 1895 waren er 35 gemeenten en 'stations' en het jaar daarop reeds 39. Toen de nieuwe eeuw aanbrak waren er 63 gemeenten.  

Op 8 november 1899 hield ik dankuur voor het gewas te Elburg. Onder mijn gehoor waren twee broeders uit Harderwijk. Deze samenkomst had ten gevolge, dat ik genodigd werd te Harderwijk te komen prediken en leiding te geven tot verkiezing van een kerkenraad. De Kerkenraad van Harderwijk mocht ik bevestigen op 2 Januari 1900. Evenzo mocht ik 2 Maart van dat jaar voor het eerst optreden in Enschede. Huiselijke beproeving in het verlies van mijn oudste dochtertje gaf mij opnieuw diepe smart. Na dat verlies predikte ik op 16 september 1900 over de doorn in het vlees. Nu brak een periode aan waarin ik zou moeten leren, Mijn genade is U genoeg. Dagelijkse genade en ondersteuning zou ik nodig krijgen in de tijd, die nu volgde. Er openbaarde zich in de gemeente een revolutiegeest tegen mij en mijn kerkenraad, die echter trouw aan mijn zijde stond. Ook mijn lieve vrouw steunde mij om getrouw te blijven en pal te staan in alle moeilijkheden. Toch waren er ondanks die bezwaren toch aangename dagen. Mijn vriend A. van der Heijden, aan wien ik door bijzondere geestelijke banden verbonden was, slaagde voor zijn kandidaatsexamen en nam het beroep aan naar Broek op Langendijk. Ik mocht hem daar bevestigen in het ambt met I Cor 8 : 9 midden op 11 November 1900. Ook te Alphen aan den Rijn, preekte ik voor het eerst 19 februari 1900, op een bovenzaal. Het was aldaar verspreid, dat een dominee uit Apeldoorn zou prediken, maar vijandige tongen zeiden dat ik uit Appeltern kwam. In dat dorp was een godsdienstige sekte opgestaan, alwaar men een boerenknecht vermoord had als zoenoffer, Vandaar dat onze gemeente aldaar de scheldnaam kreeg van Appeltern. Dit was echter niet het ergste, maar enkelen geloofden, dat dezelfde sekte in Alphen was opgestaan. Toen ik er ten tweede male optrad was er in de samenkomst een berucht individu uit een buurt "de Aardijk" genoemd, en sommigen van ons volk waren met bezorgdheid vervuld. Toen de kerk uitging trok die persoon een groot mes tot veler ontsteltenis en zei: Zie mensen, ik had een groot mes bij mij om mee te doen, als er wat gebeurd was. Gelukkig wist ik daar niets van, maar toen ik het later vernam, zag ik er kennelijk de bewarende hand Gods in, dat alles in vrede was afgelopen. De vijandschap in Alphen was zeer groot. Toen men in het bezit van een houten kerkje was gekomen, werd getracht de godsdienstoefeningen te verstoren. Eens op een dankdag, preekte ik, er en werd een steen geworpen tegen het houten gebouw, dat het daverde en heel de gemeente opgeschrikt werd en toen ging men een varken slachten, zodat de prediker niet te verstaan was vanwege het geschreeuw en de doodssnikken van het stervende dier. Toen een moeder haar dochter verhuurd had bij een nette familie, vroeg de mevrouw, aan welke kerk zij behoorde, en toen gezegd werd: aan de Christ. Geref. Kerk, werd verontwaardigd gezegd: "Aan Apeltern! hoort gij aan Appeltern?", dan komt uw dochter niet in huis." En dit was nu in 1900, dus acht jaren na de vereniging van 1892. 't Ging toen nog door goed gerucht en kwaad gerucht. Het woord van de Romeinen, dat wij lezen in Hand. 28, werd ook toen nog vervuld: "Wat deze sekte aangaat, ons is bekend. dat zij overal tegengesproken wordt." (..)
P.J.M. de Bruin

Mijnheer de Redacteur! 

Met de opname van onderstaande regels in uw gewaardeerd weekblad "De Wekker" zult gij ondergetekende zeer verplichten. Niet gewoon is hij om in publieke bladen te schrijven, zo kan men toch wel eens gedwongen worden om de pen ter hand te nemen, teneinde persoonlijke aanvallen af te weren. Zulk een aanval trof ondergetekende in de Zuid-Hollandse Kerkbode van 9 dec. j.l., in enige regelen, die met W ondertekend waren. Die regelen hebben wel enige toelichting nodig. Het feit, als hoofdzaak, in de Zuid-Hollandse Kerkbode vermeld, erkent ondergetekende natuurlijk als volkomen waar: met volste overtuiging heeft hij de gemeenschap der zich noemende Gereformeerde Kerken verlaten en is hij wedergekeerd tot de Christelijke Gereformeerde Kerk, die men meende begraven te zijn, doch die, ten spijt van zeer velen, weer nederwaarts wortelen schoot en krachtig opwaarts begint te schieten en vrucht begint te dragen. Door de noodlottige vereniging was hij - hij belijdt dit met smartgevoel, terwijl hij dit schrijft - een eindweegs afgevoerd in den vreemde. Geheel onjuist is echter de voorstelling der Zuid-Hollandse Kerkbode omtrent de wijze, waarop ondergetekende zijne Geref. Kerk B (d. i. de vroegere Chr. Geref. gemeente) heeft verlaten. De Zuid-Hollandse Kerkbode" zegt, dat ik mijn' kerkenraad voor het feit heb geplaatst; gij hebt te kiezen, of breken met het kerkverband, òf de gemeente moet haar leraar verliezen. De zaak is deze: Daar ondergetekende als bedienaar des Woords, zich nimmer gemakkelijk in de gemeenschap der 'Geref. Kerken' bewoog, had hij evenwel, door gebrek aan licht, geen ruimte om die gemeenschap te verlaten. Het ongedacht en ongezocht beroep, door de Chr. Geref. gemeente van Utrecht op hem uitgebracht, was het middel, dat hem voor de Heere werkzaam maakte. En Hij gaf licht, waardoor ondergetekende kennelijk bepaald werd bij de wortel der z. g. vereniging van de twee kerkengroepen, die, blijkens vele gegevens, niet uit de Heere is, maar waarvan de oorsprong ligt in filosofische kansberekening. Daarin heeft zich de vroegere Chr. Geref. Kerk zwaar bezondigd, verlatende den weg, waarop de Heere God haar gezet en groot gemaakt had. Toen ondergetekende daarover licht kreeg, rijpte bij hem de noodzakelijkheid om zoo spoedig mogelijk met de z.g. verenigde kerken te breken. En wat hij voor zichzelve zonde en onhoudbaar acht, acht hij evenzeer voor allen, die in dat kerkverband leven zonde en onhoudbaar, - allereerst voor de kudde, die aan zijne zorgen is toevertrouwd. Dientengevolge lag het op zijn weg eerst met zijn kerkenraad daarover te spreken. In een wettige vergadering, daartoe bijeen geroepen, verklaarde ondergetekende daarop, dat hij brak met de 'Geref. Kerken,' en na enige toelichtingen, omtrent het ongoddelijke der vereniging en hare treurige gevolgen, werd door hem de noodzakelijkheid betoogd dat ook kerkenraad en gemeente moesten breken. Ondergetekende heeft daarbij gevraagd: "broeders! hoe denkt gij daarover?" - "Zo slechts een derde deel der gemeente medegaat, wil ik met haar lijden en strijden." Geen enkel woord heb ik daarbij nog gesproken over acceptatie van het beroep naar Utrecht! Het resultaat der vergadering was: één ouderling verklaarde zich aan de zijde des leeraars te staan; zo ook een diaken: doch twee ouderlingen en een diaken konden staande de vergadering niet beslissen en namen 30 uren van beraad. Een van de niet-besliste ouderlingen is in die tijd naar het hoofdkantoor der firma, te Amsterdam, gegaan. Hij werd daar goed geïnspireerd en na die inspiratie inspireerde hij met succes de drie onbesliste broeders, die eerst gezamenlijk verklaarden: "wij gaan met dominee beslist mede," doch die daarna de rok omkeerden en zeiden: "wij gaan niet mede!" Het werd dus drie tegen vijf en dus was de minderheid voor het breken met het kerkverbandNadat dit was voorgevallen, was het ondergetekende niet onduidelijk waarheen z'n weg wees: hij had gebroken en zich, hoewel nog niet vormelijk, toch met zijn hart gewend tot zijn oude volk, - tot de Chr. Geref. Kerk, wier leraar hij nu weer was. Haarlem sloot in die weg voor hem de deur, doch Utrecht opende haar voor hem. En nu vraagt hij, welke zonde er voor hem in ligt, dat hij de roepende stem uit Utrecht gehoor gaf? Het is waar, dat hij zijn bezwaren niet ter tafel bracht op een "meerdere" vergadering. Zeker zou hij dit gedaan hebben, zo zijn bezwaren zaken van ondergeschikt belang hadden betroffen, doch het gold hier het kardinale punt; de bij duizenden zoo hoog geroemde en van God afgebeden "vereniging." En nu was het voor ondergetekende gemakkelijk te berekenen, hoe die meerdere vergadering met zijn bezwaar handelen zou, - zeker niet anders dan de Synode van Amsterdam in juni 1892 met de ingekomen bezwaarschriften van bezwaarde leeraars en leden deed: haastig van de groene tafel naar de papiermand verwezen! Nog eens: geheel onjuist is de mededeling als zou ondergetekende één jaar geleden het doen van Ds. Wisse e. a. scherp hebben afgekeurd. Wel heeft men vaak met hem over het doen van ds. W. gesproken, doch dit werd door ondergetekende doorgaans met schouderophalen beantwoord, daar hij toen nog geen licht had in de zaak. En ook wanneer men eens stelt, dat het doen der getrouw gebleven Chr. Gereformeerden door ondergetekende destijds niet was goedgekeurd, wat zegt dit dan nog? De "Dolerenden" braakten weleer allerlei uit tegen de "Afgescheidenen," en thans zijn die "Afgescheidenen" alles en nog wat, zo zij slechts het monument van 1892 eerbiedigen. De broeders, die niet wilden breken, krijgen nu van de Zuid-Hollandse Kerkbode een ere kroon, omdat zij liever een geliefden en beminden leraar lieten gaan, dan breken met het kerkverband. Doch waarom gingen zij niet tot breking over? Er was iets in het spel, dat niet-breken veroorzaakte. En dat iets was gans niet de vreze Gods, ook niet een bijzondere voorliefde voor de z. g. verenigde kerken, maar enkel..... stoffelijk belang. De christelijke liefde gebiedt mij hierover niet verder te spreken, zal ik niet persoonlijk worden; het geldt hier zaken. Het spijt ondergetekende, dat bij door zijn 'breken' W. leedwezen heeft aangedaan, doch hij troost zich anderzijds met de gedachte, dat dit leedwezen zich enkel bepalen zal tot het gebouw, door politieke inzichten in 1892 opgetrokken en nu door ondergetekende 's stap wel ietwat geschokt. Ach, gave de Heere, dat des schrijvers leed meer ging over de verbrekingen Jozefs, door de z. g. vereniging ontstaande, - over de machinale vormdienst, zonder geest of leven, die men in vele 'Geref. Kerken' aantreft en waarbij het waarlijk ontdekte volk de hongerdood zou moeten sterven, zo er niet nog Godsmannen waren, die nog spreken nadat zij gestorven zijn. Dat volk vindt ge thans, bij al het geschreeuw over Reformatie, weer met een boek in de hoek, of het moet weer een uur of drie marcheren om de levende verkondiging des Woords te kunnen bijwonen. Dit geeft wenensstof, reden tot leed-dragen, - niet de schok, die aan dat kunstig werkstuk van 1892 wordt toegebracht De Heere opene de ogen van alle oprechte Sionieten, om zo spoedig mogelijk tot dezelfde stap te komen! Vooral ook opene Hij de ogen van Zijne dienstknechten, om weer onder de ouden vaan te strijden, voor de Chr. Geref. Kerk. Is die Kerk dan ook klein en gering? Hij, die met haar was, is en blijven zal, is meer dan allen, die tegen haar zijn!
Met voorlopige dank voor de plaatsing, mijnheer de Redacteur! ben ik, na groet,
Uw dienaar en broeder
J. Schotel .

G.A. Gezelle Meerburg (1841-1903)

In 1903 overleed ds. G.A. Gezelle Meerburg. Hij werd geboren op 27 september 1841 in de pastorie van Almkerk als zoon van een van de z.g. 'vaders der afscheiding.' In 1873 werd Gezelle Meerburg jr. in Puttershoek als predikant bevestigd. Hierna diende hij nog de gemeenten in Steenwijk, Spijkenisse, Sappemeer, Haarlemmermeer, Doesburg, Almelo en Zwolle. Binnen de classis Zwolle werd hij gezien "als een goede raadgever en iemand die zijn medebroeders aan zich wist te verbinden." Ook heeft hij betekenis gehad voor de theologische School. Op de dag van de begrafenis werd ook de vader van de ontslapene herdacht. De kinderen werd toegebeden, dat het geloof, dat in hun grootvader en hun vader gewoond heeft, in hen mocht wonen en een ernstig woord van vermaning gericht tot allen:: "Gedenkt uwer voorgangeren, die tot u het Woord Gods gesproken hebben, en volgt hun geloof na, aanschouwende de uitkomst hunner wandeling"

De Wekker 24 april 1903

Benoeming docent A. van der Heijden 

Tijdens de synode van 1909 die gehouden werd in Amsterdam onder leiding van ds. J. Wisse Czn. bevond zich onder de ingezonden stukken een schrijven van docent Van Lingen. Deze vroeg ontslag aan als docent van de Theologische School. De synode besloot hem eervol ontslag te geven als docent. Als opvolger koos de synode uit het drietal ds. F. Lengkeek, ds. Joh. Jansen en ds. J. J. van der Schuit de eerstgenoemde. Ds. Lengkeek deelde echter de synode mee "geen vrijheid gevonden te hebben een benoeming tot docent aan te nemen." Het curatorium stelde nu op verzoek van de synode het volgende drietal: ds. Joh. Jansen, ds. A. van der Heijden en ds. J. J. van der Schuit. Na bespreking van de kandidaten werd tot stemming overgegaan. Ds. Joh. Jansen en ds. van der Heyden kregen allebei 16 stemmen en ds. v.d. Schuit 5 stemmen, terwijl er één biljet blanco was. Er volgde een herstemming tussen de eerstgenoemden, maar weer staakten de stemmen. De benoeming kon bij stemming niet verkregen worden. Na bespreking besloot de Synode het aangezicht van de Heere te zoeken om het lot te laten beslissen. 

Wulfert Floor

Het verslag van deze gebeurtenissen luidt als volgt: "In een hartroerend gebed smeekte de voorzitter de Heere, de man Zijns Raads aan te wijzen. Daarna nam de voorzitter uit een glas waarin 2 briefjes waren, met het gelaat van het glas afgewend een briefje, waarop bij opening de naam van ds. A. van der Heijden stond." Ds. Van der Heijden was hieronder erg ontroerd en niet minder was de ontroering bij zijn ouderling Van Brummen van Dordrecht. "Ja, (zo luidt het verslag) de gehele Synode was onder de indruk, waar de Heere zo kennelijk gesproken had." De volgende dag deelde ds. van der Heijden de Synode mee, dat hij "onder biddend opzien tot de Heere de benoeming tot docent aan de Theologische School aanvaarde." Tot hulpdocent in enkele exegetische vakken benoemde de Synode ds. H. Janssen van Leiden, die deze benoeming mocht aanvaarden. 

Gereformeerde Gemeenten (1909)

De classis Dordrecht stelde aan de synode voor pogingen aan te wenden tot samensprekingen met de Gereformeerde Gemeenten. Het laatst genoemde kerkverband was op 6 Juni 1907 in Middelburg tot stand gekomen. Verschillende afgevaardigden gaven als hun mening aan "dat een afwachtende houding aangenomen moest worden." De synode concludeerde hierop: "dat de tijd nog niet gekomen is, om in deze weg stappen te doen." De Gereformeerde Gemeenten bevonden zich in een onrustige fase. "Bij de Gereformeerde Gemeenten is in eigen boezem nog heel wat te arbeiden om sommige gemeenten in kerkelijk spoor te leiden, zodat vereniging met andere kerken voor henzelf niet gewenst is." Wel is duidelijk dat die broeders, welker gemeenten in de tijd van 1884-1840 zijn ontstaan, dichter bij ons staan dan de z.g. 'Gereformeerde kerken.' In 1913 waren er 85 plaatselijke gemeenten plus enkele stations.

Drie vrienden

Ds. H. A. Minderman [heeft] vele jaren onze Christelijke Gereformeerde kerk gediend, eerst in onze gemeente te Gouda, daarna in Rotterdam, waar de gemeente tijdens zijn bediening tot grote bloei kwam. Er was een nauwe band tussen hem en ds. A. van der Heijden en mij, in onze jeugdjaren. Toen ik nog student was, wandelde ik met die twee broeders buiten Gouda en waren wij in levendig gesprek over het werk van de Heere in de harten van Zijn volk en bijzonder ging het gesprek over de werkzaamheden, die wij alle drie hadden met de roeping tot het predikambt. Beide broeders spraken over hun strijd om tot het ambt te komen en in een ogenblik van levendig geloof dat de Heere hen niet zou beschamen, verzekerde ik hen, dat ik ze op Gods tijd in het ambt zou bevestigen. Dit is later door de Heere vervuld. Ik bevestigde ds. Minderman in Gouda op 1 december 1895 en ds. van der Heijden in Broek op Langendijk op 11 november 1900. Minderman was mijn eerste leerling, die ik op verzoek van de classis heb opgeleid tot het ambt. Later vertrok hij naar Grand Rapids in Amerika en van daar kwam hij in ons land bij de Gereformeerde Gemeenten. Toch bleef tot hiertoe een band tussen ons drieën, want boven het kerkelijk standpunt, dat ik altijd heb vastgehouden, is toch de geestelijke band, die een vrucht is van de wedergeboorte. Die band kan soms wat gerekt worden, maar verbroken wordt zij nooit. Mocht die band in onze dagen meer gevoeld worden tussen Gods kinderen, dan zou er ook meer genoten worden van de geestelijke eenheid in de Heere Jezus. (...) Van het drietal, dat in 1892 samen wandelde op de weg van Gouda naar Waddinxveen, en in het jeugdig vuur van de eerste liefde zich aan elkaar verbond, om samen te zoeken het heil van Sion en samen te strijden in de ambtelijke dienst van de Heere, ben ik nu alleen nog over. (..)
P.J.M. de Bruin

Bij de uitgever J. H. Kok te Kampen, verschijnt thans een tweede onveranderde druk van de zes en dertig "Nagelaten oefeningen" door Wulfert Floor, in leven landbouwer te Driebergen, met een inleiding van wijlen ds. J.W. Felix. (..) Dat een tweede uitgave van dit werk verschijnt, bewijst wel dat de eenvoudige oefeningen van Floor voor ons Christenvolk aantrekkingskracht hebben. Het is juist de eenvoud, de oprechtheid en het zich gebonden achten aan Gods Woord, wat deze oefenaar van zovele anderen gunstig onderscheidt. Er is hij hem geen spoor of zweem van jacht maken op termen en uitdrukkingen, die de onkundigen strelen. Daarbij zegt het zoveel, wat Floor in het voorbericht van zijn laatste bundel schreef: "Er zijn drie dingen, die mij troosten in 't gezicht van dood en eeuwigheid. Ten eerste, ik heb geen leven in de zonde achter mij liggen. Ten tweede, ook geen leven van werkheiligheid. Ten derde ook geen leven van schijnheiligheid." "Ruste ook op deze uitgave nog een rijken zegen! "D' eenvoudigen wil God steeds gadeslaan".
De Wekker, 1 februari 1918

Dokkum

"Zondag 24 juni 1923 toen ik in Dokkum voor het eerst preekte [zag ik] in die stad in het noorden van het land een Roomse processie met allerlei vaandels en versieringen, welke naar de Bonifatius put aldaar trok, waar pastoors bij die put stonden en honderden flesjes met gewijd water verzamelden om dit water mee naar huis te nemen. Wat een arm bijgeloof, gepaard met gruwelijke ontheiliging van de dag des Heeren, waar scharen volks van alle oorden samen gestroomd die dag ontheiligden met allerlei reisgelegenheden. Had Bonifatius de heidenen gepreekt hun afgoden weg te werpen, hier zagen wij hoe het christendom kan verbasteren in allerlei vormendienst, waaraan het leven ontbreekt. Wij mochten in Dokkum het Evangelie brengen in een zaal, die geheel gevuld was en later vervangen zou worden door een sierlijke kerk en pastorie, waarin Dokkums pastor een woning zou ontvangen en waar ik ds. Oosthoek in 1928 zou bevestigen in het ambt. De laatste maal dat ik in Dokkum preekte was op 19 juni 1938 n.l. over Zefanja 1:12, Ik zal in uw midden doen overblijven een ellendig en arm volk, die zullen op den Naam des Heeren betrouwen. Dit woord blijft waarheid alle eeuwen door. Ook in onze donkere dagen zal dit betrouwen niet worden beschaamd, want de poorten der hel zullen Mijn gemeente niet overweldigen

.P.J.M. de Bruin

Midwolda

In de zomer van het jaar 1925 was zeer warm. Het was een synode jaar, en de breedste (niet hoogste) vergadering van onze kerk kwam toen te Groningen saam. In de warme zomer van 1925 bezocht ik vier gemeenten, waarin ik nog nooit het Woord bediend had, n.l. op 19 Juli te Midwolda, waar eenmaal de bekende Ds. Schortinghuis, de schrijver van, "het Innige christendom" stond en na zijn bekering zo dringend de mensen tot bekering riep. Zijn boek over het innige Christendom, bij de oprechte vromen zeer geliefd, mag ook in onze droeve dagen nog veel gelezen worden. Het is een protest tegen de dode rechtzinnigheid van zijn dagen, al werd hij ook bespot om de daarin voorkomende "dierbare vijf nieten", "Ik wil niet, Ik kan niet, Ik weet niet, Ik heb niet, Ik deug niet," waarbij hij er ernstig op aandringt, dat ieder die vijf nieten hij bevinding moet leren kennen. Ik was met veel genoegen in Midwolda en merkte dat de geest van Schortinghuis aldaar nog niet was uitgestorven.

P.J.M. de Bruin

Wilhelmus Schortinghuis werd in het jaar 1700 te Winschoten geboren. Toen hij in 1823 in zijn eerste gemeente predikant werd, kwam hij in aanraking met ds. Klugkist. Door diens voorbeeld kwam Schortinghuis tot inkeer. In 1734 ging Schortinghuis naar Midwolda. Daar heeft hij een boekje geschreven voor hen, die belijdenis des geloofs wilden afleggen. Het boek waarmee hij bekendheid verwierf Het Innige Christendom' bestaat uit 25 samenspraken. In het boek wordt er op gewezen, dat de meeste belijders de waarheid niet "bevindelijk" kennen. Vanuit de theologische universiteit Groningen kwam er kritiek op dit boek "omdat sommige stukken de miskenning van het Woord God als genademiddel en een quietistische [apatische] lijdelijkheid zouden kunnen aankweken." Het boek van Schortinghuis moet gezien worden tegen de achtergrond van zijn eigen tijd toen het rationalisme hoogtij vierde. Hij wijst erop dat de mens van nature onbekwaam is tot enig goed. Hij was een geestverwant van Comrie, Voetsius en Lodenstein die opkwamen tegen de veruitwendiging in de kerk.[*}

Schooldag Chr. Geref. Kerk 1930 

(..) Nadat de samenkomst op de gewone wijze was geopend, hield de rector der Theol. School, Prof. G. Wisse, een openingsrede, waaraan we de volgende hoofdgedachten ontlenen. Spreker wees er op, dat deze grote schare herinnert aan het Pinksterfeest. Immers het wezen der Kerk ligt in haar gemeenschap; een levende geestelijke gemeenschap. Een van de verlammendste denkbeelden zou zijn te menen, aldus spr., dat de uitstorting des Geestes is een gebeurtenis uit vroeger eeuwen. (..)  Aan die opwekking is behoefte. Want het gevaar onzer dagen is niet maar de opstand tegen God bij de wereld, maar de afzwerving van God af bij de levende Kerk. (..) Ook is er bij de Chr. Geref. Kerk reden tot klacht. Als Chr. Geref. Kerk ligt er naar het beginsel tussen haar en vele anderen een verschil in de opvatting over de subjectieve werkzaamheden des Geestes aangaande de manier van de zaliging des zondaars; maar dat dient dan ook terdege uit te komen in de prediking en in het kerkelijk en geestelijk leven. (..)  Na Professor Wisse sprak ds. J. W. van Ree, van Barendrecht, over: "Het Godsgebouw". In zijn inleiding herinnerde spreker aan het gevierde Pinksterfeest en deed uitkomen het verschil tussen de kerk van de oude en de nieuwe dag. Onder het O. T. miste de kerk haar institutionaire openbaring. Staat en Kerk waren met elkaar verenigd. Met het Pinksterfeest is de kerk zelfstandig gaan optreden en ontving ze een institutioneel leven onder haar enig Hoofd Jezus Christus. Van die Kerk nu worden in de H. S. schone dingen gezegd. In Efeze 2 spreekt Paulus van de Kerk als van een huisgezin en ook van een huis, dat gebouwd is op het fundament der Apostelen en Profeten. Spreker ging na wie de bouwlieden zijn. Allereerst is God de bouwheer en wel de Drie-enige God. (...) De grote Bouwheer heeft een bestek gemaakt, reeds in de eeuwigheid. Om het Godsgebouw op te trekken, bedient God zich van bouwlieden. Dit zijn geen Engelen. Deze eer heeft God willen geven aan zwakke, zondige mensen, die zelf genade moeten ontvangen om voor anderen van die genade te getuigen. Tot het Godsgebouw behoort ook het fundament. Hiermee wordt bedoeld de leer, die naar de Godzaligheid is. Reeds de Apostelen hebben een fundament gelegd. Na hen zijn de bouwlieden gekomen, die niets anders mogen doen, dan de gegeven waarheid ontvouwen en belichten. (..) Heeft het Godsgebouw bouwlieden en een fundament, het heeft ook een hoeksteen, Jezus, die is de uiterste hoeksteen. Christus is het grote middelpunt der Schriften. Op dit fundament, waarvan Jezus Christus is de uiterste hoeksteen, wordt het gehele gebouw bekwamelijk samen gevoegd. Nog steeds is het Godsgebouw niet voltooid. Al de eeuwen door is het in aanbouw. Maar eenmaal zal het eindigen, gelijk alles in de grote Bouwheer en zal de gemeente aanheffen het loflied: Om 's Heeren huis in U gebouwd, wel saamgevoegd; wie haar beschouwt zal haar voor 's Bouwheers kunstwerk groeten. In de middagvergadering sprak Ds. H. Visser, van Leeuwarden, over: Open Vensteren. Met de behandeling van dit onderwerp, aldus spreker, betreden we in de geest een heilige plaats. Zij is de plaats des gebeds, waar menigmaal de hartslag des geestelijken levens van. 's Heeren volk teder en warm kan kloppen. Op die plaats stond Daniël, op het toppunt van eer en aanzien bekledend het hoogste staatsambt. Op hem rustte een grote verantwoordelijkheid. Toch is hij in de uitvoering van zijn levenstaak nauwgezet, plichtsgetrouw en onomkoopbaar, 't Geheim daarvan zijnde open vensteren. Daar is de grote man klein voor God. Daar vindt hij de bron, waaruit hij zijn wijsheid, kracht en bekwaamheid put. Daarin is hij ons ten voorbeeld. God heeft aan een ieder een roeping gegeven, in school, kerk, staat en maatschappij. Voor die roeping zijn de open vensteren in het levenshuis een eerste vereiste. Te noodzakelijker met het oog op de tijd, dien we beleven. Daarom de vensteren open en geboden, dat de Geest des Heeren de banier tegen de tijdgeest opheft. Voor Daniël waren de open vensteren de plaats, waar hij in staat werd gesteld in zijn levensbeginsel te volharden. Dat beginsel is de vreze des Heeren. (..) Het zegt heel wat getrouw te zijn aan de heilige beginselen te midden van een wereld, waarin welig tiert het kwaad van vervloeiing op godsdienstig en kerkelijk terrein, van ontaarding en verwildering op zedelijk gebied, van verbastering en verwording onder de bredere lagen des volks. Daartegen helpt alleen het gebed voor open vensteren.(..)

De Standaard, 12 juni 1930

Comité 1834-1934

Op de synode van 1931 kwam aan de orde de herdenking van de Afscheiding in 1834. "Die afscheiding, begonnen te Ulrum, was een werk Gods, een reformatie van de zeer verbasterde Kerk van de Hervorming, die sinds 1816 een Synodaal genootschap was geworden en de kenmerken van de ware Kerk, zoals onze Belijdenis die geeft in Art. 28 verloren had" aldus ds. P.J.M. de Bruin in De Wekker. Op 14 oktober 1914 werd er een gemeenschappelijke herdenkingsdag of samenkomst georganiseerd. Ook verscheen een jubileumuitgave waaraan verschillende predikanten hun medewerking verleenden.

De bediening des Woords en onze tijd

De mens wil zelf God zijn; objectieve levensvormen worden verworpen; de mens bepale zelf wat hij doen en laten zal. Onze tijd staat ook weifelachtig tegenover de bediening des Woords. De cultuurmensen onzer dagen komen weer tot het besef, dat de mens ook nog een ziel heeft, die niet met stof kan worden gevoed. Voor kerk en Bijbels christendom wordt echter de schouder opgehaald. In hun oog is het woord Gods verouderd en aan de kerk kleven zoveel gebreken. Daarom werpt men zich liever in de armen van het pantheïsme, occultisme, spiritisme, enz. Tenslotte staat onze tijd ook kritiserend tegenover de bediening des Woords.

Vrijdagmiddag 15 september [is], onze oud-strijder broeder G. IJskes, in de kerk [van Zaandam zo algemeen bekend, in zijn rustplaats ter aarde besteld, waar hij rusten zal tot de morgenstond der opstanding. In de geest vertoef ik aldaar en zie ik voor mijn aandacht voorbij gaan zoveel, dat ik in de 46 jaren, die ik hem heb gekend, met hem heb doorleefd. Hij was de enige nog levende broeder, die onze synode van Juli 1893 heeft bijgewoond. Allen, die aanwezig waren op de Synode van 's-Gravenhage in Januari 1893 en van Juli van dat zelfde jaar waren reeds weggenomen alleen br. IJskes was nog in leven en ondergetekende, hij als afgevaardigde en ik als student om mijn kandidaatsexamen af te leggen. Wat kon hij nog met opgewektheid spreken over die synode, waarvan hij de Benjamin was, daar hij als 29-jarig diaken daarheen afgevaardigd was door den kerkenraad van Zaandam met ouderling G. van Dongen. Hij had nog nooit een meerdere vergadering noch een kerkelijk examen bijgewoond. Toen was hij de jongste strijder, nu de rustende broeder, met wie ik 46 jaren samen de hitte des daags en de koude des nachts doorleefd heb. Zelf nog diep bedroefd om het heengaan van mijn geliefde vrouw, die ik nog dagelijks zo mis, al weet ik, dat zij mij vooruit is gegaan in de zalige rust en haar straks zal wederzien, voel ik mij al weer meer vereenzaamd, waar de generatie uit de vorige eeuw al kleiner en kleiner wordt. Vele jaren was hij in de Zaandamse gemeente in ambtelijke dienst. Op 2 Juni 1918 mocht hij zijn zilveren ambtsfeest als ambtsdrager gedenken. Met mijn geliefde vrouw was ik daarbij nog tegenwoordig. De Heere troostte zijn bedroefde weduwe, die nu voor de tweede maal het weduwe kleed draagt, nadat zij onze ontslapen broeder nog ruim ruim twintig jaar tot hulpe mocht zijn. De laatste jaren van zijn leven woonde hij in Haarlem en rustte hij van zijn ambtelijk werk. Geve de Heere, de Koning der kerk, ook het komend geslacht te strijden voor het heil van Zion en bereide Hij ons voor voor de rust, die er overblijft voor Gods volk. In deze donkere dagen voor ons land en volk en kerk, mag bij dit geopend graf wel gezegd worden: "Weggeraapt voor de dag des kwaads."

Apeldoorn De Bruin, 22 september 1939